“Сервис” илмий-амалий журнал 020 йил 4-сон сервис

“Сервис” илмий-амалий журнал 
 
2020 йил 4-сон 
97 
Америкада (Калифорния штати), Италияда, Жазоирда ва Арманистонда бўлган. Лекин 
Ўрта Осиѐ халқи бу қимматбаҳо тошларни жуда кам ишлатган.
Бунга сабаб нима? Бу саволга жавобни ўрта асрларда яшаган буюк мутафаккир Абу 
Райҳон Муҳаммад ибн Аҳмад ал-Берунийнинг «Қимматбаҳо тошларни аниқлаш учун 
маълумотлар йиғиш»[5] асаридан излаймиз. Унинг ѐзишича, Хитойда ҳақиқ кони бўлиб 
унга ѐмонлик белгиси сифатида қаралган, бу тош камбағал одамлар томонидан қазиб 
олиниб бошқа ѐққа юборилган. Бунга сабаб ҳақиқ тақиш кўп ташвиш келтирар экан, агар 
уни болаларнинг бўйнига тақилса уларда сўлак оқиши бошланаркан, ҳақиқдан қилинган 
косадан сув ичган одам уйқусизликка йўлиқаркан. Айтишларича, яман шоҳлари ҳам 
ҳақиқдан ўзларини эҳтиѐт қилишган ва бунинг сабабини унинг номи деб билишган (ҳақиқ 
арабчада хафачилик, қайғу деган маъноларни билдирган). Нефрит тоши қимматбаҳо безак 
сифатида Ўрта Осиѐ ва унинг атрофидаги давлатларда қадим даврлардан бери бойлик ѐки 
сиғиниш белгиси сифатида ишлатилган. Л.Н.Гумилевнинг «Хунну» китобида ѐзишича, 
эрамизга қадар III асрданоқ ҳозирги туркий халқларнинг узоқ авлодлари бўлмиш хуннлар 
нефрит тошидан бойлик сифатида фойдаланганлар.[6] Лекин бойлик деганда бутунлай 
бошқа маъно тушунилган. Бу «бойлик» мазмунига кўра қайта ишланган нефрит бўлаклари 
бўлган. Яна Л.Н.Гумилев маълумотига кўра бу минерал сиғиниш белгиси ҳам бўлган, шу 
туфайли унга боғлиқ дуалистик дунѐқараш пайдо бўлган. Беруний ҳам ўз вақтида 
нефритнинг белгиси ҳақида таърифлаб, қуйидагиларни ѐзган. «Маълумот беришларича, 
нефрит ѐки унинг бир тури ғалаба тоши деб аталган ва шу сабабли турклар яккама-якка 
курашда ва урушда ғолиб келиш мақсадида у билан қилич, эгар ва камарларини 
безатишган. Кейин уларга бошқа халқлар ҳам тақлид қила бошлаганлар ва шу мақсадда 
ундан қилич ва пичоқ дасталари ясай бошлаганлар». «Танланган китобда» ѐзилишича, 
нефрит ғалаба тоши ва турклар ундан рақиблари устидан ғалаба қозониш мақсадда 
фойдаланганлар. Юқоридаги маълумотларга асосланиб тахмин қилишимиз мумкинки, ўз 
халқини урф-одатини яхши билган буюк мутафаккир Улуғбек бобосининг буюк 
ғалабаларига таъзим қилгани ҳолда Темурнинг, жаҳон ҳукмдори ва ғолибининг қабрига 
ғалаба тоши – нефритдан ѐдгорлик тоши ўрнатган. Ёш Муҳаммад Султон ўлимидан кейин 
тошларнинг ишлатилиш сабабларини билган Улуғбек унинг қайғули ўлимининг белгиси 
сифатида қабрига хафачилик, қайғу тоши ҳақиқдан ѐдгорлик қўйишган ва шу тош билан 
қайғу белгиси бўлган Гўри Амир мақбарасини ички қисмларини безашган. Буюк 
мутафаккир Мирзо Улуғбек номи билан боғлиқ Самарқанд шаҳри ва унинг атрофидаги 
тарихий табиат обидаларидан туристик маршрут сифатида фойдаланиш мумкин.