Сентябрь 2020 10-қисм

 
o‘qitishning istiqboli
 
nuqtai nazaridan: grammatika, so‘z yasalishi, orfografiya, 
leksikologiyaga oid propedevtik elementlarni nazariy tushunchasiz — amaliy asosda muntazam 
berib borish.
3. Psixologo-lingvistik nuqtai nazardan: tovush va harfni o‘rgatishning qulay tartibini izlash, 
unda tovush va harfning mosligi va osonligi, ikkinchidan, ta’limning tarbiyaviy va o‘stiruvchan 
xarakteri hisobga olinadi.
Ta’lim jarayonida o‘quvchilarni tarbiyalash didaktikaning muhim prinsipidir. maktabda 
axloqiy xatti-harakat ko‘nikmalari shakllantiriladi. alifbe davrining boshlanishidayoq o‘qishning 
to‘liq ongli bo‘lishi juda ham muhimdir. o‘qilgan matnni o‘quvchilar tushungan- tushunmagani 
savollar yordamida, shuningdek, suhbat o‘qitishdan oldin o‘tkaziladigan tayyorlov suhbati 

---

12
Сентябрь 2020 10-қисм
Тошкент
yoki o‘qilganlar yuzasidan o‘tkaziladigan suhbat) orqali ham tekshiriladi.[2] mumkin bo‘lgan 
o‘rinda “muammoli vaziyat”ni hosil qilish mashqi; Bunday vaziyatni hosil qilishda alifbedan, yo 
harakat terish kartonidan, yoki sirli matodan o‘qib, javobini topish talab etiladigan topishmoqdan 
foydalaniladi, yoki taxminiy suhbat o‘tkaziladi. Buning uchun “qaysi qush yoqimli sayraydi? 
o‘qib bilamiz!” kabi savol-topishiriqdan foydalaniladi. (Bolalar harf terish kartonidan “bulbul” 
so‘zini o‘qiydilar.) Bunday vaziyat o‘qishning ongli bo‘lishini ta’minlaydi, o‘quvchilar tushunib 
o‘qiydilar, o‘qishga qiziqadilar.
ongli o‘qishni ifodali o‘qishdan ajratib bo‘lmaydi. analitik o‘qishning birinchi bosqichida 
ifodali o‘qish mumkin emas, chunki bolalar hali tugallangan ohangni, so‘roq, ohangini ifoda-
lay olmaydilar, ko‘pincha orfoepik jihatdan ham to‘g‘ri o‘qiy olmaydilar.[3] Shuning uchun 
bunday analitik o‘qish bosiqichida takroriy, yaxlit, shuningdek, orfoepik o‘qish tavsiya etiladi. 
Bunday takroriy o‘qish to‘g‘ri ohangga, ifodali o‘qishga o‘rgatishi bilan birga, o‘qishning ongli 
bo‘lishini ham ta’minlaydi. ikkinchi b o s q i ch d a yuqoridagi vazifalarning o‘zi qoladi, ammo 
sifati o‘zgaradi. Tovush va harakatning analiz va sintezida: birinchi bosqichdagilarga nisbatan 
artikulyatsiyasi qiyin bo‘lgan q, p, v kabi tovush-lar, 
tong, so‘ng, rang, si-ngil 
singari so‘zlarda 
keladigan ikki harakat bilan ifodalanadigan jarangli 
ng 
tovushi o‘rganiladi, shuning uchun to-
vushlarning artikulyatsiyasi ustidagi ishlar qiyinlashadi.[4]
o‘rganiladigan tovushlarning xususiyatiga qarab, bu bosqichda bo‘g‘inlab o‘qish vazifasi 
murakkablashadi; undosh + unli + undosh + undoshdan (do‘st, rasm, yo‘l-bars, qo‘rq), undosh 
+ undosh + unli + undoshdan (stol, stul, kran, trak-tor) ibopat yangi tip bo‘g‘inlar o‘qitiladi. 
Bu bosqichda ham ongli o‘qish ustida ishlash davom ettiriladi, differensial yondashish amalga 
oshiriladi, yozuv malakasi o‘stiriladi.
uchinchi bosqichda o‘zbek tilidagi qiyin tovush va harflar (bir bir harf bilan ifodalanadigan 
juda, jura kabi so‘zlardagi portlovchi j tovushi va jurnal, jirafa kabi so‘zlardagi sirg‘aluvchi 
j tovushi, yo, ya, yu harakatlari, ayirish (‘) va yumshatish () belgilari o‘rganiladi. qiyinligi 
shundan iboratki, bolalarga bunday tovush va harflar haqidagi bilim nazariyasiz, amaliy ravishda 
tushuntiriladi.
alifbe davrining uchinchi bosqichi oxirida o‘quvchilar quyidagi muhim ko‘nikmalarga ega 
bo‘lishlari zarur: 1) hamma tovushlarni so‘zdan tashqari ham, so‘z ichida ham erkin va to‘g‘ri 
talaffuz qilish; 2) so‘zning tovush tarkibini, undagi tovushlarning izchil tartibini aniqlash, so‘zni 
bo‘g‘inga ajratish, urg‘uli bo‘g‘inni ko‘rsatish; 3) kesma harakatlardan so‘z tuzish va uni yozish; 
4) jarangli va jarangsiz undosh tovushlarni farqlash; 5) hamma harakatlarni bilish; 6) bo‘g‘inlab 
(harflab emas) o‘qish, ya’ni o‘quvchilar ma’nosini tushunadigan ikki, uch, to‘rt bo‘g‘inli 
so‘zlarni, bo‘g‘inlar tarkibidagi harakatlar qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, bo‘g‘inlab yoki 
pozitsion o‘qishni bilishi zarur; 7) so‘zni va matnni qayta o‘qiganda, asosiy orfoepik normani 
saqlash, oddiy holatlarda pauza qilish, logik urg‘uni qo‘ya bilish, oddiy ohangga rioya qilish; 
8) o‘qilgan matnning mazmunini tushunish, matn yuzasidan berilgan savollarga javob berish, 
soddalashtirib qayta hikoyalash.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. abdullayev Y. eski maktabda xat-savod o‘rgatish.- Toshkent,1960.
2. abdullayeva q. Birinchi sinfda nutq o‘stirish. - Toshkent, «o‘qituvchi», 1980.
3. abdullaeva q. Savod o‘rgatish. Toshkent, 1983.
4. abdullayeva q., rahmonova S. ona tili darslari (usuliy qo‘llanma). Toshkent, 1999.

---

13