Seminar mashg`ulot mavzusi Nutq madaniyati va notiqlik san'ati r e j a

10. 
    Seminar mashg`ulot mavzusi - Nutq madaniyati va notiqlik san'ati
    

R e j a:
1.Ritorika tushunchasi
2.Ritorikaning predmeti, maqsad va vazifalari.
3.O’rta Osiyoda notiqlik san’ati.


Tayanch so’z va iboralar: ritorika, ritor, sofistlik, sofistlar ta’limoti, Protagor, Prodik, Korak, Perikl, Kleon, Demosfen, Mark Antoniy, Siseron, Koshifiy, maqtov va tanbeh nutqlari, siyosiy nutq, sud nutqi, nutq manbai, nutq maqsadi, nutq matni ustida ishlash.


1. Ritorika tushunchasi. Notiqlik san’ati ilmiy terminologiyada ritorika deb ham yuritiladi va bu termin qadimdan jonli so’z san’atining rasmiy nutq ko’rinishini ifodalab kelgan. Ayni paytda, ritorika so’zi notiqlik san’atining nazariy asoslari xaqidagi fan degan tushunchani ham antlatadi. Shuningdek, notiqlik san’atining nazariy asoslarini yorituvchi ilmiy-tadqiqot va metodik ishlar ham ritorika deyiladi. Demak, ritorika deganda ikki ma’no anglashiladi: ham notiqlik san’atining amaliy miqyosi, ham uning nazariyasiga oid ilmiy adabiyot. Ammo keyingi paytlarda bu termin ko’proq nazariy aspektda qo’llanmoqda. Shu nuqtai nazardan qaraganda, ritorikaning predmeti rasmiy jonli so’z san’ati jarayoni bo’lib, uning vazifasi mafkuraning muhim quroli bo’lgan notiqlik san’atining nazariy-metodik asoslarini ishlab chiqishdan iborat.
Ritorikaning ilk namoyandalari. Professional notiqlik san’ati Afinada va Rimda, O’rta Osiyoda va Hindistonda ham o’zining uzoq tarixiga ega bo’lib, notiqlik san’ati asoslarini o’rgatuvchi mustaqil maktablar, professional ustodlar bo’lgan.
Notiqlik san’ati atamalarining asosiy qismi Afina notiqlik maktabining faoliyati bilan bog’liq.
Sofistlar. Yunonistonda demokratik tuzum mustahkamlana borishi barobarida davlat arboblari oldiga qo’yiladigan talablar ham o’zgardi.
Avvallari davlat arboblari nasl-nasabiga qarab tayinlanib kelingan bo’lsa, eramizdan oldingi V asrlarga kelib, Xalq majlislari va Besh yuzlar kengashida so’zini o’tkaza oladigan kishilargina davlat arbobi darajasiga loyiq ko’rildi.
Shuning uchun ham davlat arbobligiga da’vo qiluvchi har bir kishi notiqlik san’ati asoslarini o’rganishga majbur edi. Ana shunday katta ijtimoiy-siyosiy ehtiyoj tufayli madaniyat tarixida sofistlar deb ataluvchi kishilar toifasi maydonga keldi. Har bir dono, fozil kishi sofist deb ataladigan bo’ldi. Masalan, Gerodot Solon va Pifagorni sofist deb atagan.
Eramizdan oldingi V asrning o’rtalaridan boshlab bu atama yanada torroq va konkretroq ma’no kasb eta boshladi. Bu paytlarga kelib professional o’qituvchilar toifasi ajralib chiqa boshladi va bunday kishilarni sofist deydigan bo’ldilar. Shunday qilib, sofist so’zi olim, faylasuf, dono o’qituvchi, ya’ni yuqori professional saviyadagi kishilar toifasini anglatdi.
Sofistlar jahon madaniyati tarixida birinchi marta pullik o’qishni joriy etganlar. O’qituvchilar etika, ritorika, grammatika, mifologiya, tarix, siyosat va kosmologiya kabi fanlardan saboq berganlar.
Ular asosiy e’tiborni shogirdlarining notiqlik san’ati bobida kuchli mutaxassislar bo’lib yetishishlariga qaratganlar.
Shuning uchun ham sofistlar notiqlik san’ati bobidagi ilk murabbiylar sanaladilar.
Notiqlik san’atining nazariy asoslarini ishlab chiquvchi va shu sohadan dars beruvchi o’qituvchilar RETOR deb atalganlar.
Antik ritorika ta’limotidan ayrim namunalar.