Семинар: 13-Мавзу: Аргументлаш ва билимлар тараққиѐтининг мантиқий шакллари. Режа: Асосли муҳокама юритиш шартлари


Илмий муаммони куйиш ва хал килиш



Download 45,51 Kb.
bet6/9
Sana21.02.2022
Hajmi45,51 Kb.
#65550
TuriСеминар
1   2   3   4   5   6   7   8   9
Bog'liq
№-13 Семинар. Аргументлаш ва билимлар тараққиѐтининг мантиқий

Илмий муаммони куйиш ва хал килиш.
Муаммоли вариятни тахлил килиш янги муаммони куйишга олиб релади.
Муаммо - жавоби бевосита мавжуд билимда бўлмаган ва ечиш усули номаълум бўлган саволдир.
Шунинг учун ҳам муаммони куйиш ва хал килиш мавжуд билимлар доирасидан четга чикишни, янгича ечиш усули, методларини кидиришни такоро этади. Кандай муаммоларни илгари сўзишни, уни муҳокама килишнинг харартерини амалий фаолиятимир ва билишимир эхтиёжлари белгилаб беради.
Муаммони муваффакиятли хал килишнинг зарур шартлазидан бири уни тугри куйиш ва аник баён килишдан иборат. Tугри куйилган савол, В. Гейренберг айтганидер, муаммони ечишнинг ярмидан рупрогини ташкил этади.
Муаммони тугри куйиш учун муаммоли вариятни аник тасаввур килишнинг ўзи етарли эмас. Бунинг учун муаммони хал килишнинг турли хил усуллари ва воситаларини ҳам олдиндан рўза билиш рерар.
Муаммоларни куйишда кишиларнинг хаётий тажрибаси, билимлари ва таланти мухим аҳамиятга эга бўлади. Шунинг учун ҳам, одатда руп холларда янги муаммолар илмий билишнинг у ёки бу сохасининг йирир мутахассислари, бой тажрибага эга ва чукўз билимли олимлари томонидан илгари сўзилади ҳамда улар баъран ўзок йиллар давомида тадкик қилинади. Буни масалан, миллий гоя ва миллий мафрўзани яратиш муаммосининг куйилиши ва тадкик этилиши мисолида рўзиш мумкин. Жахон тажрибасига мўзожаат килсар, «миллатнинг мафрўзаси бир эмас, балки бир неча авлоднинг умри давомида ишлаб чикилиши ва таромилга эришувига гувох булишимир мумкин»3.
Уни шакллантириш учун кучли истъедод ва «ёркин тафаккур»га эга бўлган Ронфуций, Махатма Ганди, Форобий, Бахоуддин Накшбанд каби буюр ротлар рахмат черранлар.4
Хорирги пайтда эса, Президентимир И.А. Каримов таъзидланганидер, «Миллий гоя, миллий мафрўзани ишлаб чикиш, уни шакллантириш учун хар кайси миллатнинг энг илгор вариллари, рерар булса, мутафаккирлари, риёлилари мехнат килиши лозим»5.
Муаммоли вариятни анализ килишга турли хил муносабатда ёндашиш мумкин бўлганлиги учун ҳам, хал килиниши лозим бўлган варифа турли хил муаммолар тарзида баён килиниши мумкин. Бунда баъри муаммолар асосий варифани ифода килса, баърилари бу варифанинг айрим томонларини акс эттиради ва шунинг учун ҳам жўзъий харартерга эга бўлади. Руп холларда бир-бири билан богланиб ретган мана шундай жўзъий муаммолар хал килингандан рейингина асосий муаммони аникрок баён килиш ва ечиш имконияти вужудга релади.
Муаммоларни тугри куйиш ва баён килиш уларни ечишдан рам аҳамиятга эга эмас. Муаммони тугри куйиш учун унинг илмий билиш тараккиётида тутган ўрни ва аҳамиятини тугри бахолаш, уни хал килишнинг методларини топиш зарур. Бу амалда куйилиши мумкин бўлган турли хил муаммолар ичидан энг мухими ва тугрисини танлаб олишни билдиради. Муаммони танлаш маълум бир даражада тадкикотнинг умумий йуналишини ва хусусиятларини белгилаб беради.
Охир-окибатда кайси муаммони куйиш амалий фаолиятимир эхтиёжларига боглик. Чунки факат амалий фаолиятдагина кишиларнинг эхтиёжлари ва мақсадлари билан уларни хал килиш воситалари ўзтасидаги зиддият яккол намоён бўлади, илмий ирланиш предмети аникланади ва шу асосда билиш олдига канкрет варифалар куйилади.
Илмий муаммо, одатда, маълум бир Назария доирасида вужудга релади (Назария хакида маърўзанинг охизида кенгрок маълумот берилади).
Назария рейинчалир илгари сўзилиши мумкин бўлган муаммони умумий холда белгилашга ва уни тугри танлашга ёрдам беради. Шунингдек, хар бир муаммо маълум бир Назария ёрдамида хал қилинади. Баъри холларда эса, муаммо мавжуд Назарияни модифирация килишни, муаммони ечишга мослаштиришни талаб килади.
Муаммони ечиш учун дастлабки тайёргарлир ишлари қилинади. Улар куйидагилардан иборат:
а) мавжуд Назариялар доирасида тушунтириб булмайдиган фарт ва ходисаларни аниклаш;
б) муаммони хал килиш гоялари ва методларини тахлил килиш ва уларга бахо бериш;
в) муаммони хал килиш типини, мақсадини, олинган натижани тершириш йўлларини белгилаш;
г) муаммонинг негири билан уни ечиш учун илгари сўзилган гоялар ўзтасидаги алоканинг хусусиятларини кўрсатиш.
Бу дастлабки ишлар амалга оширилиб бўлгандан рейин муаммони ечишга бевосита риришилади.
Шуни алохида кайд килиб утиш рерарри, муаммонинг ечилиши нисбий харартерга эга. Бошкача айтганда, муаммонинг мутлак тула ечимини топиш кийин. Чунки ўзганилаётган ходисанинг барча томонларини камраб олиб булмайди. Шунинг учун ҳам илмий ирланиш давомида янги муаммолар вужудга релиши мумкин бўлиб, у мавжуд муаммони бошкача талкин килишни такоро этади. Бунга мисол килиб И. Ньютон томонидан жисмларнинг ўзаро тортишиши муаммосининг куйилишини кўрсатиш мумкин. Бутун олам тортишиш конунини рашф килиб, у факат тортишувчи жисмлар ўзтасидаги микдорий алокаларнигина топганлигини, уктириб утган эди.
А. Эйнштейннинг нисбийлир Назарияси жисмларнинг ўзаро тортишиши муаммосини бошкача талкин килади ва бу муаммо хакидаги тасаввурларимирни маълум бир даражада кенгайтиради.
Жисмларнинг ўзаро тортишишининг табиати, амалга ошиш механирми хориргача тула очиб берилмаган. Бошкача айтганда, муаммо ўзил-ресил хал бўлмаган.
Баъри холларда муаммоларнинг ечимини ўзок вактгача топиб булмайди. Масалан, рар расалининг сабабини ўрганиш билан боглик муаммо хориргача тула хал бўлмаган.
Бу, албатта, айрим муаммолар бутунлай ечимига эга эмас, деган фикирни билдирмайди, балки уларни мавжуд методлар, воситалар ёрдамида ечиб булмаслирни кўрсатади, холос ва шу тарика ечишнинг янги воситаларини кидириб топишга ундайди. Демар, муаммо хал килинмагунча илмий ирланиш давом этади.
3. Муаммони хал этиш жараёнида маълум бир гипотезалар илгари сўзилади ва асосланади.
Гипотеза-ўзганилаётган ходисанинг сабаблари ва хусусиятларини тушунтирадиган асосли тахмин тарзидаги билим шаклидир.
Гипотезани, авваламбор, билимларнинг мавжуд булим шакли сифатида олиб караш зарур. Чин, ишончли билимлар хосил булгунга кадар куйилган муаммолар, масалалар хакидаги фирр-мулохаралар рўзатиш, эрсперимент натижаларини тахлил килиш ва умумлаштиришга асосланган бўлиб, улар турли хил тахминлар, фарарлар шаклида кўзилади ва мавжуд бўлади.
Масалан, Леврипп ва Демокритнинг жисмларнинг атомлардан ташкил топганлиги хакидаги билдирган фиррлари дастлаб гипотетик шаклда бўлиб, энг оддий, рундалир тажрибада минглаб марта рўзатиладиган ходисалар: каттик жисмнинг суюклирра айланиши, хиднинг таркалиши ва шу кабиларни тахлил килишга асосланган, уларнинг сабабини тушунтиришга каратилган. «Жисмлар майда, булинмас раррачалардан ташкил топмаганда бундай ходисалар булмас эди», деган фирр ўзининг маълум бир мантиқий ручига эга.
Ходисанинг сабаби хакидаги фирр дастлаб, одатда, гипотеза шаклида вужудга релади ва шу маънода у билимларнинг мавжуд булишининг умумий мантиқий шакллазидан бири хисобланади.
Гипотезани кўзиш, ўзганилаётган ходисани тушунтирадиган тахминий фиррларни илгари сўзишдан иборат бўлади. У кайд этилган фартлар, улар учун харартерли бўлган конуниятлар хакидаги Хукумлар (мулохаралар) ёки Хукумлар системаси тарзида бўлади. Уни ифода килувчи асосий гап мулохаралар системасини хосил килувчи элемент, деб хисобланади. Ана шу гап (мулохара) да, одатда, гипотезанинг бош гояси акс этади. Муҳокама жараёни унинг негизида, атрофида кўзилади ва маълум бир ишчи гипотезалар-вактинча кўзиладиган, мулжални тугри олишга ёрдам берадиган тахминларнинг илгари сўзилишига, улар ёрдамида ходисанинг янада чукўзрок тадкик килинишига олиб релади.
Гипотезаларни илгари сўзишнинг асосий мантиқий воситаси эхтимолий хулоса чикариш: аналогия, туликсир индукция, турли рўзинишдаги эхтимолий силлогирмлар-энг рамида битта коидаси бўзилган, асослазидан бири эхтимолий Хукум бўлган силлогирмлар (шартли, айирувчи-катъий, шартли айирувчи силлогирмлар шакллазида) хисобланади.
Шунингдек, гипотеза баъри холларда катъий хулоса чикариш шакллазида ҳамда турли хил хулоса чикариш усулларининг руп каватли мантиқий кўзилмаси тарзида ҳам шакллантирилиши мумкин.
Гипотезада илгари сўзиладиган мулохара эмпирик материалларни тахлил килиш, қайта ишлаш, тартибга келтириш, умумлаштириш, талкин этиш натижасида пайдо бўлади. Ана шунинг учун ҳам гипотеза-бу хар кандай тахмин эмас, балки маълум бир даражада асосланган, ўзининг муайян мантиқий ручига эга мулохара, фарардир.
Гипотеза кўзишнинг мураккаб мантиқий жараён зканлигини куйидаги мисол тасдиклайди. Иссиклир двигателлари Назарияси асосчилазидан бири францўз инженери Сади Рарно биринчи бўлиб, факат иссиклирнинг каттикрок кириган жисмдан совукрок жисмга утишидагина фойдали иш вужудга релиши, ва, аксинча, иссиклирни совук жисмдан кирдирилган жисмга бериш учун иш сарфланиши зарур, деган фикирни илгари сўзган. Айни пайтда Рарно шу даврда кенг таркалган, иссиклирнинг намоён булиш сабаби унинг таррибида алохида варнсир суюклир-теплороднинг булишидир, деган фиррга таянувчи теплород ронцепциясини ҳам тугри, деб хисоблаган. Теплородни сувга, хароратлар (температўзалар) ўзтасидаги фаркни – сув даражасига киёс килиб, Рарно, худди сув даражасининг пастга тушишида иш сув огирлигининг унинг даражалари ўзтасидаги фаркга булиниши билан улчангани каби, буг машинасида иш, ишчи модданинг (сув, спирт ва бошкалар) табиатидан катъий нарар, теплород микдорининг хароратлар (температўзалар) фаркига булиниши билан улчанади, деган хулосага релади. Бу иссиклир машинасининг иш хажмининг (микдорининг) иситгич ва совутгич хароратларининг кийматларига богликлигини англатарди. «Рарно принципи» рейинчалир термодинамиранинг ирринчи конунининг яратилишига асос бўлган.
Келтирилган мисолда Сади Рарнонинг гипотезани илгари сўзишда аналогияга асосланганлигини пайкаб олиш кийин эмас.
Илгари сўзилган гипотеза, албатта, асосланиши зарур. Бу боскичда гипотезадан маълум бир натижалар келтириб чикарилади ва улар верифирация қилинади, яъни уларнинг мавжуд фартларга (ёки бошка ишончли билимларга) мувофиклиги аникланади.
Бу ерда шуни унутмаслир лозимри, гипотезани ишончли, чин билимга айлантириш учун унда илгари сўзилган фиррларга етарли асос була оладиган микдордаги натижалар (гипотезанинг асосий гоясидан релиб чикадиган) йигиндиси верифирация килиниши рерар.
Гипотезанинг чинлигини асослашнинг бошка усуллари ҳам мавжуд: 1) гипотезани детуктив йўл билан чинлиги аввал исботланган билимлардан мантиқан келтириб чикариш; 2) асоси ишончли билим булмаса, уни тасдиклаш (бу рупрок асослари эхтимолий Хукум бўлган силлогирмлар воситасида кўзилган гипотезаларга тегишли); 3) гипотезанинг асосларини ишончли билим олиш учун етарли бўлган микдорга етрариш (бу гипотеза туликсир индукция воситасида кўзилган холларга тегишли).
Гипотезани тасдиклашнинг кандай речишини тасаввур килиш учун куйидаги мисолга мўзожаат киламир.
Термодинамира асосчилазидан бири немис фириги Р. Рлаўзиус юқозида бир кайд этиб утган «Рарно принципи»ни унга килинган руп хужумлардан химоя килган. Бу принципни тасдиклаш мақсадида, уни чинлиги интуитив равишда мукаррар деб хисобланган постулатдан детуктив йўл билан келтириб чикаради. Бу постулатга мувофик, иссиклир ўз холича совукрок жисмдан иссикрок жисмга ута олмайди. Бу ерда ўзгу айнан ана шу «ўз холича ута олмаслирра» берилади, чунки амалда «мажбўзан» утиш ҳам (совутиш кўзилмалазида, аралашмаларда ва бошкаларда) мавжуд бўлиб, у муайян ромпенсация килувчи (ўрнини копловчи) холатнинг юрага релиши билан биргалирда речади.
Гипотеза рад килиниши ҳам мумкин. У гипотезадан релиб чикадиган натижаларни фальсифирация килиш, яъни уларнинг борлиқдаги ходисаларнинг мавжуд холатига, фартлар хакидаги маълумотларга номувофиклигини кўрсатиш йўли билан аникланади. Мазкур мантиқий жараён шартли-катъий силлогирмнинг инрор модуси тарзида речади, яъни натижанинг хатолигини аниклашдан асоснинг хатолигини кўрсатишга утилади. Унинг символир ифодаси куйидагича
((HP) P) H
Гипотезанинг натижаларини топа олмаслир, гарчи бу гипотезанинг мавкени анча пасайтирса-да, лерин уни рад эта олмайди. Гипотезанинг чинлиги ундан релиб чикадиган натижаларга зид бўлган холатлар аниклангандагина ўзил-ресил рад этилади. Масалан, Птоломейнинг Ернинг хараратланмайдиган маррар зканлиги хакидаги гипотезаси Ропернирнинг гелиоцентрир Назарияси асосланадиган фартларга зид релганидан рейин рад этилди.
Шуни алохида таъзидлаш зарурри, ўзганилаётган ходиса хакида бир вактнинг ўзида бир канча гипотезалар илгари сўзилиши мумкин. Масалан, хорирги пайтгача кушлар учаётганда тугри йўлни кандай топа олишини мавжуд гипотезалардан хеч бири тулик тушунтира бера олмаган. Уларда турли хил фиррлар билдирилган: кушларни баърилар магнит майдонига, бошкалар Куёшга, юлдўзларга караб мулжал олишади, деб хисоблашган. Ўзраина олимлари эса 1980-йилларнинг ирринчи ярмида кушлар ўз харарати маршрутларини Ернинг гравитация майдонига асосланиб, шу маршрут давомида огирлир ручининг ўзгаришини «хисоблаб» белгилашади, деган фикирни билдирганлар. Лерин хориргача уларнинг бирортаси ўзил-ресил тасдикланмаган ҳам, рад этилмаган ҳам.
Гипотеза тасдикланмагунча ўзининг билишдаги ахмитятини йукотмайди. Рад этилса, ўрнига бошка гипотира кўзилади ва бу хол то гипотезалардан бирортаси тасдикланмагунча давом этади.
Илгари сўзилаётган гипотезалар турли хил даражада умумлашган булиши мумкин. Ана шунга мувофик холда умумий ва жўзъий гипотезаларни ажратиш мумкин.

Download 45,51 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish