Semasiologiya; etimologiya; frazeologiya

15-MAVZU: Leksikologiya va uning bo‘limlari.
Reja:

1. 
   Kirish. Leksikologiyaning ta`rifi.
   
2. 
   Leksikologiyaning bo`limlari:
   
   1. 
      semasiologiya;
      
   2. 
      etimologiya;
      
   3. 
      frazeologiya;
      
   4. 
      leksikografiya;
      
   5. 
      onomasiologiya;
      
   6. 
      onomastika.
      
3. 
   Tilning lug`at sostavi.
   
4. 
   Mustahkamlash uchun savollar.
   
5. 
   Tayanch iboralar.
   
6. 
   Adabiyotlar.
   

Tilshunoslikning leksika, ya`ni uning so`z tomonini o`rganuvchi bo`limi, tilning lug`at sostavi haqidagi fan leksikologiya deb yuritiladi.

Tilning lug`at sostavi va uni tashkil etuvchi so`zlar bir qator umumiy xususiyatlarga egaligi bilan xarakterlanadi. Leksikologiya leksikani xuddi shu umumiy xususiyatlari nuqtayi nazaridan o`rganadi. Bu xususiyatlar quyidagilar:

1. 
   Avvalo, lug`at sostavini tashkil etuvchi har qanday so`z ma`noga ega bo`ladi. Ana shu ma`nosi nuqtayi nazaridan so`zlar o`ziga xosliklarga ega. So`zning ma`nosi (semantikasi) va u bilan bog`liq masalalar leksikologiyadagi asosiy masalalardan biri hisoblanadi. Leksikaga oid bu masala bilan leksikologiyaning semasiologiya bo`limi shug`ullanadi.
   

1. 
   Har qanday tilning taraqqiyotida uning eng o`zgaruvchan, eng tez harakatdagi qismi leksikadir. Til taraqqiyoti prosessida lug`at sostavi yangi-yangi so`zlar hisobiga boyib borish bilan birga, undagi ayrim so`zlar eskiradi, shuningdek, iste`moldan chiqib boradi. Demak, lug`at sostavi avvaldan o`zlashib kelgan va hozirda iste`moldagi so`zlar bilan birga nisbatan yangi so`zlarga va eskirgan so`zlarga egaligi bilan ham xarakterlanadi. Leksikologiyada leksikaning ana shu tomoni ham o`rganiladi.
   
2. 
   Lug`at sostavidagi so`zlar iste`moldagi darajasi bu nuqtayi nazardan umumiylikka yoki chegaralanganlikka egaligi bilan ham o`zaro farqllanadi. Ma`lum so`zlar umumxalq iste`molida bo`lsa (masalan, non, suv, katta, yugurmoq va b.), ayrim so`zlarning iste`mol doirasi ma`lum jihatdan chegaralangan bo`ladi. Masalan, dialektal so`zlar territorial jihatdan chegaralangan bo`ladi. (Sas-tovush, istamoq-qidirmoq, bolish-yostiq, eshik-hovli, uy va b.) terminlar sosial nuqtayi nazardan chegaralangan, ya`ni ma`lum kasb-hunar sohasidagi kishilar nutqida qo`llanish bilan chegaralangan bo`ladi. (Masalan, urg`u, leksika, affiks - tilshunoslikka oid terminlar; konus, piramida, kvadrat - geometriyaga oid terminlar; kulptivasiya, barona - qishloq xo`jaligiga oid terminlar; basketbol, gol, nokaut - sportga oid terminlar va hokozo). Leksikologiya lug`at sostavini shu nuqtayi nazardan ham o`rganadi.
   
3. 
   Lug`at sostavidagi so`zlar nutqda, uslubga bo`lgan munosabatlariga ko`ra ham o`zaro farqllanadilar. Ma`lum so`zlar nutq turlariga, uslubga (stilga) betaraf (neytral) munosabatda bo`lsa (quchoq, bechora, osmon, ichmoq va b.), ayrim so`zlar nutq uslubining ma`lum turiga xos bo`ladi (og`ush - badiiy uslubga xos, boyoqish - oddiy nutqha xos, samo - poetik uslubga xos, adib - kitobiy uslubga xos va b.). leksikologiyada so`zlarning ana shu xususiyatlari ham o`rganiladi.
   
4. 
   Har bir tovush qiyofasi va ma`nosiga ega, ya`ni shakl va mazmunga ega. Lug`at sostavidagi so`zlar ana shu shakl va mazmuni jihatidan turlicha munosabatga ega bo`lishi mumkin. Masalan, chaqqon, epchil, chechan, abjir, chapdast so`zlarining shakli har xil, ma`nosi bir xil (sinonim); ko`k (rang), ko`k (osmon), ko`k (maysa, ko`kat) so`zlarining shakli bir xil, ma`nosi har xil (omonim) va hokozo. Leksikologiyada so`zlar o`zaro ana shunday munosabatlari nuqtayi nazaridan ham o`rganiladi.
   

So`zlar haqida aytib o`tilgan xususiyatlar tildagi barcha so`zlar uchun taalluqli. Leksikologiyada ham asosan ana shu tipdagi so`zlar o`rganiladi.

Tildagi so`zlar bir qator umumiy xususiyatlari bilan xaraktyerlanadi. Bu xususiyatlar quyidagilar:

1. 
   Avvalo har qanday tildagi har bir so`z biror ma`noga ega bo`ladi.
   

1. 
   Har qanday tilning taraqqiyotida uning eng o`zgaruvchan, eng tez harakatdagi qismi leksikadir.
   
2. 
   Lug`at sostavidagi so`zlar aktiv yoki passivligi bilan farqllanadi.
   
3. 
   Lug`at sostavidagi so`zlar nutqda biror uslubga xosligi bilan ham o`zaro farqllanadi.
   
4. 
   Har bir so`z o`zinig tovush tomoni va ma`no mundarijasiga ega. Tildagi so`zlar ana shu shakl va ma`no jihatdan turlicha munosabatga ega bo`lishi mumkin.
   

Leksikologiyada so`zlar quyidagi xususiyatlari bo`yicha o`rganiladi.

1. 
   So`zning semantik strukturasi.
   

1. 
   So`zlarning shakl va ma`no munosabati.
   
2. 
   Leksikadagi o`z yoki o`zlashgan qatlam.
   
3. 
   Tarixiy jihatdan o`zbek tili leksikasi.
   
4. 
   So`zlarning emosional va ekspressiv bo`yoq va uslubga munosabati.