Scientific progress volume ǀ issue ǀ

 
Валихўжаев Б. 
Маҳдуми Аъзам Даҳбидий // Зарафшон. Самарқанд, 1993, 9 ноябрь; 
Б.Валихўжаев, А.Зоҳидий. 
Маҳдуми Аъзам: ҳаёти, фаолияти, илмий ва маънавий мероси. 
- 
Тошкент, 1993.

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 3 
ǀ
ISSUE 2 
ǀ
2022 
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan
 
www.scientificprogress.uz
 
Page 247
томирига тармашибди. Шундай қилиб, Махлуми Аъзамнинг шарофати билан бу 
юртларга чинор келиб қолган эмиш.
Халқимизда тут дарахти билан боғлиқ афсоналар кўплаб яратилган 
бўлиб, уларнинг аксариятида 
тутнинг бирор азиз авлиё ҳассасидан кўкариб униб 
чиқиши, зум ўтмай улкан дарахтга айланиши мотивлари
етакчилик қилади. 
Хусусан, “Яккатут бува” афсонасида кетирилишича, бир куни авлиёлардан бири 
қабристонга келиб, “Қуръон” тиловат қилиш учун таҳорат олмоқчи бўлибди. 
Шундан аввал у ўз қўлидаги ҳассасини ерга санчиб, унинг ёнида таҳорат қила 
бошлабди. Таҳорат олиб бўлган авлиё ўзининг ҳассасини олиш учун юзланади. 
Қарасаки, ҳасса барг чиқариб, кўкара бошлаган эмиш. Буни кўрган авлиё ҳайратга 
тушибди ва бир нафас жим қолибди. Дарахт эса ўсиб, катта тут дарахтига 
айланибди. Авлиё ўз ҳассасининг тут дарахтидан ясалганлигини билибди. 
Шундай қилиб, қабристонда битта тут дарахти пайдо бўлгандан сўнг у Яккатут 
бобо қабристони деб атала бошлабди.
Шунингдек, бу анъанавий мотивга Баҳоуддин Нақшбанд номи билан 
боғлиқ афсоналарда дуч келиш мумкин. Унда айтилишича, Баҳоуддин Нақшбанд 
зиёратгоҳида сақланаётган катта тут ёғочи бир вақтлар азиз авлиёнинг ерга суқиб 
қўйилган ҳассасидан униб чиққан дарахт экан.
Навоий вилоятининг Қизилтепа туманида «Куйик тут» деган авлиё жой бор. 
Ана шу жой номининг келиб чиқиши тўғрисидаги афсонада ҳикоя қилинишича, 
Қорахон эшон бува деган киши дарёдан қўлини ювиб турган экан, сув бетида бир 
ёғи куйик косов оқиб келаётганини кўриб қолибди. Эшон бува косовни сувдан 
олиб дарё бўйига суқиб қўйибди. Худонинг амри билан косов барглаб, катта тут 
дарахти ўсиб чиқибди. Лекин ўша дарёда оқиб келган косовнинг бир учи куйик 
бўлганлиги сабабли бу тут ўсиб турган бўлса
-
да, унинг ичи куйиб, қоп
-
қорайиб 
кетибди. Замонлар ўтиб, каромат туфайли косовдан ўсиб чиққан бу тут дарахти 
зиёратгоҳга айланибди.
Дарахт ва руҳ (жон) мотиви, хусусан, бирор илоҳа, пайғамбар ва авлиёнинг 
тутдан пайдо бўлиши ҳамда тут ичига беркиниши мотивлари
ҳам кўплаб ўзбек 
халқ афсоналарида ўрин эгаллаган. Бу борада биз учун қизиқарлиси, мусулмон 
шарқида кенг тарқалган осмондан тушган фаришталар Хорут ва Морут ҳақидаги 
(аслида, бу фаришталар зардуштийлик динидаги Хаурватат ва Амератат) 
афсонадир.
Афсонанинг Хоразм вариантига қараганда, айнан тут дарахтига қизнинг 
тасвири ўйилган бўлиб, у мўжиза билан жонини қўлга киритади ва 
фаришталарнинг гуноҳкор бўлишига олиб келади. Фаришталар бунинг учун 
абадий қудуқда ўтириш жазосига ҳукм қилинадилар. Афсонада улар сув, дарахт 
ва абадий ҳаёт мотивларига алоқадор равишда тасвирланади. Шуниси қизиқки, 
бошқа версиялардан фарқ қилиб, бу ерда қиз юлдузга айланмайди, яна тут 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 3