Science and education scientific journal

МЕТАЛЛ ҚОПЛАМАЛАРНИ ОЛИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ
Қирйигитова Севара Батировна

Жиззах политехника институти

Аннотация: Ушбу мақолада металларга коррозиявий муҳитнинг таъсири ва шу билан бир вақтда юзага келадиган қўшимча таъсирларнинг табиати бўйича таснифлар ҳақидаги маълумотлар келтирилган. Металлнинг атроф-муҳит билан ўзаро таъсирининг реакция механизмига кўра кимёвий ва электрокимёвий коррозия фарқлари ва улардан ҳимояланиш чоралари ҳақидаги манбалар ёритилган.


Калит сўзлар: коррозия, металл, металлургия саноати, Гиббс энергияси, диффузия, изобарик, изотермик, қоплама.

Халқ хўжалигининг ривожланиши кўп жиҳатдан турли жиҳозлар, машиналар, асбоблар, қурилиш конструкциялари ва бошқаларни яратиш учун асосий конструктив материаллар бўлган металлар ва қотишмалар ишлаб чиқариш билан белгиланади. Металл ишлаб чиқариш даражаси ҳар бир мамлакатнинг саноат ва техник салоҳиятини тавсифлайди. Йил давомида коррозия натижасида металл ва қотишма маҳсулотларининг тахминан 25% яроқсиз ҳолга келиб, қайта эритиш учун юборилиши аниқланган. Металл ва қотишмалардан тайёрланган материаллар ва асбоб-ускуналарни йўқ қилиш коррозиядан ҳимоя қилишнинг турли усулларини қўллаш орқали кескин камайтирилиши мумкин, хусусан: ҳимоя металл ва металл бўлмаган (полимер, бўёқ, каучук) қопламалар, коррозия ингибиторларини қўллаш; анодли ва катодли ҳимояни амалга ошириш ва бошқалар. Коррозиядан ҳимоя қилишнинг кўплаб усуллари орасида энг кенг тарқалган қоплама усули, бу галваникдир. Саноатнинг турли тармоқларининг жадал ривожланиши, технологиянинг янги йўналишларининг пайдо бўлиши туфайли электроқоплама сўнгги пайтларда жуда кенг тарқалган ва ихтисослашган ишлаб чиқариш усулига айланди. Материалларни декоратив пардозлаш, уларни коррозиядан ҳимоя қилишнинг янги усуллари ишлаб чиқилмоқда ва қўлланилмоқда, шунинг билан бирга олдиндан белгиланган махсус хусусиятларга эга қопламалар яратилмоқда. Электроқоплама усуллари нафақат қоплама учун, балки мураккаб қисмлар ва структуравий элементларнинг ярим тайёр маҳсулотларини олиш учун ҳам қўлланилади. Бошқа технологик жараёнлар мос келмаса ёки самарасиз бўлса, кўплаб мураккаб муаммоларни ҳал қилиш учун электрокимёвий усуллардан тобора кўпроқ фойдаланилмоқда. Металл ва қотишмалар атроф-муҳитнинг кимёвий (кимёвий коррозия), электрокимёвий (электрокимёвий коррозия),

43

"PROSPECTS OF DEVELOPMENT OF SCIENCE AND EDUCATION" CONFERENCE PROCEEDINGS

24 MAY 2022

биологик (микробиологик ёки микробиал коррозия), радиациявий (радиацион коррозия) ва механик (эрозия) таъсири остида йўқ қилиниши мумкин. Бундан ташқари, ускунанинг ишлаши пайтида коррозия ва эрозия жараёнлари бир вақтнинг ўзида масалан, насослар, миксерлар, винтлар ва бошқаларни ишлатиш жараёнида содир бўлиши мумкин. Металлнинг муҳитнинг коррозиявий таъсирига қаршилик кўрсатиш қобилияти коррозияга чидамлилик деб аталади. Металл ёки қотишма коррозияси, қоида тариқасида, ўзгаришлар чегарасида, яъни қаттиқ, газ ёки суюқлик орасидаги жараёнларда содир бўлади. Коррозиянинг сабаби атроф-муҳитдаги металлнинг термодинамик беқарорлиги бўлиб, ер қобиғидаги металл элементларнинг катта қисми оксидланган ҳолатда - оксидлар, сульфидлар ва бошқа бирикмалар шаклида бўлади. Металлургия саноати металларни табиий бирикмаларидан ажратиб олишни амалга оширади. Табиий шароитда, кимё саноати ва бошқа соҳаларда ишлаш жараёнида маҳсулот кўринишидаги металл 2М + О2 → 2МО реакциясига кўра атроф-муҳит компонентлари, масалан, атмосфера кислороди билан ўзаро таъсирлашади. Реакция йўналишини аниқлаш учун тизимдаги Гиббс энергиясининг ∆G (изобарик-изотермик –потенциал)ўзгаришини билиш керак: ∆G = G1-G2, бунда G1 va G2 бошланғич моддалар ва реакция маҳсулотларининг Гиббс энергиясидир. Мос равишда. Гиббс энергиясининг пасайиши билан бирга келадиган жараёнлар ўз-ўзидан содир бўлади, яъни. бунинг учун G1

Диффузияли металл қопламалар турли хил иш шароитида, айниқса агрессив воситалардан ҳимоя қилиш учун структуравий металлар ва қотишмалардан тайёрланган маҳсулотларнинг иш фаолиятини яхшилашнинг энг кенг тарқалган воситасидир. Металл ва қотишмаларда диффузия назарияси соҳасидаги қаттиқ жисмлар физикасининг ютуқлари диффузия қопламаларини олишнинг назарий асосларини сезиларли даражада чуқурлаштиришга имкон беради [2, 3].

Қопламаларни олишнинг назарий масалаларини тақдим этишда етакчи олимлар Самсонов Г.В., Эпик А.П., Ляхович Л.С., Ворошнин Л.Г., Щербаков Э.Д., Панич Г.Г. нинг фундаментал ишларидан фойдаланиш мумкин [4-5]. Қопламалар ҳолатида диффузия жараёнларини тавсифлаш, уларнинг агрессив муҳитда чидамлилиги билан боғлиқ масалаларни кўриб чиқишда олимлар Глухов В.П., Дубинин Г.Н.. Ляхович Л.С., Ворошнин Л.Г., . Максимович Г.Г. Шатинский В.Ф., Гойхман М.С, Лахтин Ю.М., Коган Я.Д диффузия кинетикаси соҳасидаги фундаментал ишлари маълумотларидан фойдаланиш мақсадга

44

"PROSPECTS OF DEVELOPMENT OF SCIENCE AND EDUCATION" CONFERENCE PROCEEDINGS

24 MAY 2022

мувофиқдир. Ҳозирги вақтда диффузия тўйинганлиги натижасида олинган қопламаларнинг ўзига хос турлари карбюризация, нитридлаш, алюминизация, борлаш, хром қопламаси ва бошқаларга бағишланган жуда кўп ишлар мавжуд [6-11]. Спецификлигига қарамасдан, мавжуд ишларни таҳлил қилиш турли усуллар билан олинган бир хил қопламанинг параметрлари ва ишлаш хусусиятларини солиштиришга имкон бермайди; оптимал усул ва тўйинганлик режимини танлаш; турли қоплама усулларининг самарадорлигини иқтисодий жиҳатдан баҳолаш; қопламаларсиз юқори хусусиятларга эга бўлган материалларга нисбатан қопланган материалларнинг ишлаш хусусиятларининг афзаллигини белгилаш муҳим ҳисобланади.