Science and education in the modern world

SCIENCE AND EDUCATION IN THE MODERN WORLD: 
CHALLENGES OF THE XXI CENTURY" 
NUR-SULTAN, KAZAKHSTAN, SEPTEMBER 2021 
5 
Масофадан маълумотлар олиш орқали барча тур ва типдаги табиатни муҳофаза 
қилиш ишларини бажариш имконсиз. Бунинг қуйидаги сабаблари мавжуд: 
√ Масофадан маълумотлар олиш қурилмалари имкониятларининг чекланганлиги. 
Айрим маълумотлар олиш қурилмаларининг ер юзасидан узоқ орбитада ҳаракатланиши 
(сунъй йўлдошлар), айримларининг эса технологик имкониятларининг чекланганлиги 
(дронлар). 
√ Юқори аниқликдаги маълумотларни тўплашнинг қимматга тушиши (самалётлар). 
Юқоридаги ва бошқа сабабларга кўра кўплаб табиатни муҳофаза қилиш ишлари 
имконсиздир. Масалан, илм ва фан учун ҳалигача аниқ содир бўлиши эҳтимоли 
ўрганилмаган турлар (зилзилалар), ҳайвонот оламининг деградацияга учраши ва ҳ.к. 
Бундай ҳолатлар учун дунё олимлари бу каби тур ва типдаги табиатни муҳофаза қилиш 
ишларини масофадан олинган маълумотлар асосида билвосита ўрганиш ишларини таклиф 
қиладилар. Бунга мисол қилиб қуйидагиларни келтириш мумкин: 
- Ўрмонлар ёки умуман ландшафтларнинг тарқалишига қараб ундаги ҳайвонот 
оламига оид илмий изланишлар амалга оширилади (Н. Ребекка ва бошқ., 2009).
- Швециялик тадқиқотчи Пер Ола (2016) ўрмонлардаги дарахтлар баргларининг 
соғломлигини вегетация индекси орқали ўрганади ва касалланган баргли ўрмонларда шу 
тур баргларга зарар етказувчилар яшашини аниқлайди.
- М.Матчановнинг тадқиқотларида (2016) Хоразм воҳаси майдонининг даврий 
ўзгариши вегетация индекси орқали ўрганилган ва Оролбўйи ҳудудларида воҳа майдонинг 
кескин қисқаришини аниқлаган.
- Чигирткалар озуқа майдонининг ўзгариши орқали уларнинг кейинги энг яқин зарар 
келтириш ҳудудларини ўрганиш мумкин (Keith Cressman, 2013).
- Э.Асфав ва бошқ. (2016) тупроқ ҳарорати, вегетация индекси ва бошқа билвосита 
кўрсаткичлар орқали тупроқ шўрланишини масофадан олинган маълумотлар асосида 
аниқлаш мумкинлигини келтириб ўтади.
- Тупроқ ҳарорати, юза эмиссияси, вегетация индекси, қумли юзалар фарқи индекси 
орқали қум дюналарининг ҳаракатини ўрганиш ҳам мумкин (Фадҳил, 2013). Умуман 
олганда бу каби тадқиқотлар жуда кўплаб бўлиб билвосита индикаторлар орқали ҳам 
кўплаб табиатни муҳофаза қилиш ишларини ташкил қилса бўлади.
Бевосита масофадан олинган маълумотлар асосида амалга ошрилиши мумкин 
бўлган ишларни баъзиларига қуйида мисол келтирдик: 
- Об-ҳавони башорат қилиш ва ёғингарчилик орқали содир бўладиган табиий 
офатлар, қурғоқчиликни юмшатиш. Ҳозирги вақтда метеор типидаги сунъий метеорологик 
йўлдошлар орқали (1967 йилдан буён) мунтазам равишда об-ҳаво тўғрисида маълумотлар 
олинмоқда.
- Ландшафтлар ўзгаришини мониторинг қилиш ва қишлоқ хўжалик экинларини 
етиштиришни тўғри ташкил қилиш. Бугунги кунда ғарб давлатларида мониторинг ишлари 
ердан фойдаланишни синфлаштириш сифатида кенг тарқалган. Сунъий йўлдошлардан 
олинган маълумотлар замонавий ГАТ дастурлари асосида таҳлил қилинади ва 
ландшафтларнинг ҳар 5 кунлик ҳолати ўрганилиши мумкин. 
- Яйловлар ҳосилдорлигини аниқлашда вегетация индекси усули аниқ тадқиқот 
объекти доирасида ойлар ва йиллар кесимида таҳлил қилинади. Бу эса уларининг 
ҳосилдорлигини даврий таҳлил қилиш ва карталаштириш имконини беради. Чўл 
яйловларида эса бу ҳолат орқали эҳтимолий қум кўчиши ҳудудларини ўрганиш ҳам 
мумкин. 
- Тоғ музликлари майдонининг ўзгариши ва унинг эҳтимолий оқибатларини 
ўрганиш.

---