Сборник научных трудов

ЭКСПЕРИМЕНТАЛ ТАД
Қ
И
Қ
ОТЛАРДА ЛАБОРАТОРИЯ 
Ҳ
АЙВОНЛАРИ БИЛАН ИШЛАШНИНГ ЭТИК 
ТАМОЙИЛЛАРИ АСОСЛАРИ 
Нуралиев Н.А., Эргашев В.А. 
Абу Али ибн Сино номидаги Бухоро Давлат тиббиёт институти, 
ЎзР ССВ Санитария, гигиена ва касб касалликлари ИТИ 
Тад
қ
и
қ
от ма
қ
сади. Микробиологик, иммунологик ва гигиеник эксперитментал тад
қ
и
қ
отларни ташкил 
қ
илиш 
ва ўтказишда тад
қ
и
қ
отларга жалб 
қ
илинган лаборатория 
ҳ
айвонлари билан ишлашнинг анъанавий этик тамойилла-
рини асослаш. Материал ва усуллар. Микробиологик, иммунологик ва гигиеник мавзуларга оид илмий ишларни бажа-
риш бўйича экспериментал тад
қ
и
қ
отлар ўтказиш ма
қ
садида жами 240 та о
қ
зотсиз сич
қ
онлар ва 160 та о
қ
зотсиз 

---

« С Б О Р Н И К Н А У Ч Н Ы Х Т Р У Д О В »
Биология ва тиббиёт муаммолари, 2018, 3,1 (103) 125
каламушлардан фойдаланилди. Тажрибалар давомида лаборатория 
ҳ
айвонлари билан ишлашнинг биологик хавфси-
злик 
қ
оидаларига 
қ
атъий амал 
қ
илинди. Шу билан бир 
қ
аторда лаборатория 
ҳ
айвонлари билан ишлашнинг этик та-
мойиллари дунё тад
қ
и
қ
отчилари томонидан тан олинган бўлиб, мамлакатимизда кенг 
қ
ўлланилмаяпти. Шуни инобатга 
олган 
ҳ
олда лаборатория 
ҳ
айвонлари билан ишлашнинг этик тамойилларини асослашни лозим топдик. Олинган 
натижалар ва та
ҳ
лил. Лаборатория 
ҳ
айвонлари (о
қ
зотсиз каламушлар ва о
қ
зотсиз сич
қ
онлар) жалб 
қ
илинган 
ҳ
олда 
ўтказиладиган барча экспериментал тад
қ
и
қ
отлар дунё 
ҳ
амжамиятидаги тад
қ
и
қ
отчилар томонидан эътироф этилади-
ган хал
қ
аро 
қ
оидалар асосида бажарилиши лозим. Бу 
қ
оидалар тиббий-биологик тад
қ
и
қ
отларда лаборатория 
ҳ
ай-
вонларидан фойдаланишни мувофи
қ
лаштиришга 
қ
аратилган. Тажриба 
ҳ
айвонлари билан ишлашда уларга шаф
қ
атли 
муносабатда бўлиш 
ҳ
амда улардан рационал фойдаланиш ушбу тад
қ
и
қ
отлар ўтказишнинг асосий тамойиллари бўлиб 
ҳ
исобланади. Биз барча тад
қ
и
қ
отларни ташкил этиш ва ўтказишда лаборатория 
ҳ
айвонлари билан ишлашнинг этик 
тамойиллари асоси бўлган анъанавий учта R концепциясидан фойдаландик. Бу тажрибаларимиз натижаларининг 
ишончли бўлишига ўз 
ҳ
иссасини 
қ
ўшди. 
Қ
уйида биз экспериментал 
ҳ
айвонлар 
ҳ
олатини яхшилаш стратегиясининг 
назарий асоси бўлган, Rassel ва Berch томонларидан 1959 йилда таклиф этишган учта R концепциясини (Refinement - 
мукаммаллаштириш; Reduction - 
қ
ис
қ
артириш; Replacement - алмаштириш) келтириб ўтишни лозим топдик. Мукамм-
аллаштириш тамойили тажрибани тайёрлаш ва ўтказишда лаборатория 
ҳ
айвонларига шаф
қ
атли муносабатда 
бўлишни назарда тутади. Тажриба 
ҳ
айвонлари билан ишлашда асосий талаб - 
ҳ
айвонлар чекадиган о
ғ
ри
қ
, азобланиш 
ва но
қ
улайликларнинг тўли
қ
олдини олиш ёки уларни жуда паст ми
қ
доргача (минимум) камайтириш. Алмаштириш 
тамойили имкон даражасида тажрибаларда лаборатория 
ҳ
айвонлари ўрнида ил
ғ
ор илмий технологиялардан фойда-
ланиш зарурлигига асосланган. Тажрибада лаборатория 
ҳ
айвонларидан фойдаланмасликнинг иложи йў
қ
лиги исбот-
лансагина, уларни тажрибага жалб 
қ
илиш мумкин. Доимо эволюцион ривожланишнинг пастро
қ
бос
қ
ичида турган 
ҳ
ай-
вонлардан фойдаланиш имкони биринчи навбатда кўриб чи
қ
илиши лозим. 
Қ
ис
қ
артириш тамойили тажрибага жалб 
қ
илинган лаборатория 
ҳ
айвонларининг сонини 
қ
ис
қ
артириш, яъни улардан доим минимал ми
қ
дорда фойдаланиш ло-
зимлигини у
қ
тиради. Шу ўринда тажрибага жалб 
қ
илинган лаборатория 
ҳ
айвонларининг сони минимал бўлиши ба-
робарида статистик жи
ҳ
атдан ишонарли натижалар олиш учун етарли бўлиши кераклигини 
ҳ
ам у
қ
тириб ўтмо
қ
чимиз. 
Бу режалаштирилган тажрибанинг 
қ
адамба 
қ
адам бажарилишини эътибор билан шакллантиришни, бунда тажриба 
доирасидаги илмий манбалар, in vitro олинган дастлабки натижалар ва компьютерда моделлаштиришдан фойдала-
нишни та
қ
озо этади. Шундай 
қ
илиб, тиббий-биологик со
ҳ
аларда тажрибавий тад
қ
и
қ
отлар ўтказишда ю
қ
орида келти-
рилган лаборатория 
ҳ
айвонлари билан ишлашнинг этик тамойилларга амал 
қ
илиш шарт.