Сборник докладов республиканской научно-методической конференции вопросы применения современных систем и технологий

 
 
 

---

279 
VIRTUAL LABORATORIYA ISHLARI ORQALI ELEKTRON 
DIFRAKSIYASINI O„RGANISH 
 
Karimov X.N., TATU 
Fan va texnikaning taraqqiy etishi natijasida ananaviy laboratoiya 
qurilmalarining 30-40 % o‗rnini virtual laboratoriya ishlari egallamoqda. Virtual 
laboratoriya ishlarining afzallik tomonlari bevosita qurilmalar yordamida bajarib 
bo‗lmaydigan ishlarni kompyuterda virtual amalga oshirish mumkin. Shunday 
ishlardan biri Elektron difraksiyasini Davisson-Jermer tajribasi orqali o‗rganish 
virtual laboratoriya ishi. Devission va Jermer o‗z tajribasida massaga va impulsga ega 
bo‗lgan elektronning to‗lqin xossalarini tushuntirib berdi.
De-Broyl g‗oyalariga asosan, elektronning yoki boshqa bir zarraning harakati 
to‗lqin jarayoni bilan bog‗liq bo‗lib uning to‗lqin uzunligi va chastotasi 
(1)
(2) 
De-Broyl gipotezasi tez orada 
eksperemental ravishda tasdiqlandi. 
Devisson va Jermer kristal plastinkada 
sochilayotgan 
elektronlar 
dastasi 
difraksion manzara hosil qilishini 
kuzatdilar. Shu bilan birga Tomson 
hamda 
Tartakovskiy 
bir-biridan 
mustaqil ravishda elektron dasta oltin 
folga (zar)dan o‗tganda difraksion manzara hosil bo‗lishini kuzatdilar. 
Tajriba quyidagacha amalga oshirilgan edi(1-rasm); Bir necha o‗n kilovoltli 
potensiallar farqi bilan tezlashtirilgan elektronlar dastasi yupga metal zardan o‗tib 
fotoplastinkaga tushgan. Elekton fotoplastinkaga tushganda unga foton kabi ta‘sir 
ko‗rsatgan. Shunday usul bilan hosil qilingan oltin zardagi elektronogramma (2-a 
rasm) xuddi shunday sharoitda olingan alyuminiy rentgenogrammasi (2-b rasm) bilan 
taqqoslangan.

---

280 
2-a-rasm 
2-b-rasm 
Ikkala manzarada ham bir xil 
natijalar chiqqan. Shtern va uning 
xodimlari difraksion hodisasini 
atom va molekulyar dastalarda 
ham kuzatilishini ko‗rsatdilar. De 
–Broyl to‗lqinlari mavjudligini
yana bir bor isbotlagan. 
Yuqorida bayon qilingan tajribalardan kelib chiqadigan natija shuki, ma‘lum 
tezlikka va yo‗nalishga ega bo‗lgan mikrozarralar dastasi yassi to‗lqin beradigan 
difraksion manzaraga o‗xshash manzarani hosil qiladi. 
Devisson va Jermer tajribasini nazaraiy jihatdan o‗zlashtirishda talabalarda bir 
qancha muammolar paydo bo‗ladi. Chunki bu jarayonni to‗g‗ridan-to‗g‗ri 
laboratoriya sharoitada ko‗rsatib yoki kuzatib bo‗lmaydi. Bu virtual laboratoriya 
ishini bajarish davomida talabalar De-Broyl gipotezasini eksperemental ravishda 
tasdiqlaydi. De-Broyl to‗lqinlari va elektron difraksiya haqida umumiy tushunchaga 
ega bo‗ladi.