Сборник докладов республиканской научно-методической конференции вопросы применения современных систем и технологий

FIZIKADANKO„P MODULLI LABORATORIYA QURILMASIDA 
MAXWELL TAQSIMOTINI O„RGANISH 
 
Ochilova O.O., Abduraxmonov K.P., TATU 
Oʻzbekiston Respublikasi prezidenti Sh.Mirziyoyev o‗z ma‘ruzalarida 
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratish 
va shu orqali mamlakat iqtisodiyotining raqobatdoshligini oshirish muhimligini bir 
necha bor ta‘kidlagan. Ushbu texnologiyalarning rivojlanishida fizika muhim roʻl 
o‗ynaydi. Keyingi vaqtlarda xalqaro integratsiya, yangi yo‗nalishlar va kashfiyotlar 
fizikani texnika oliy o‗quv yurtlarida o‗qitishni tubdan o‗zgartirish, uni o‗qitishga 
innovatsion yondashishni talab qilmoqda. Fizika fanini o‗qitishda talabalarga 
faqatgina nazariy bilim berish bilan chegaralanib qolmaslik kerak. Talabalar fizik 
jarayonlarni to‗liq tasavvur qila olishlari, keyinchalik olgan ko‗nikmalarini qo‗llay 
olishlari uchun, ular tajribalar ham bajarishlari kerak. Shu sababli, hozirgi kun 
talablariga javob bera oladigan ko‗p modulli laboratoriya qurilmalaridan foydalangan 
holda, fizika fanining har bir bo‗limiga mos keluvch laboratoriya ishlarini bajarish 
imkoniyati yaratilgan. 

---

266 
Ushbu maqolada Maxwell taqsimotini o‗rganish bo‗yicha laboratoriya ishi 
yoritib berilgan. 
Klassik 
mexanika 
qonunlariga 
muvofiq 
harakatlanadigan 
ko‗plab 
zarrachalardan 
tashkil 
topgan 
fizikaviy 
tizimlarda 
muvozanat 
holatida 
zarrachalarning tezliklar bo‗yicha ma‘lum bir statsionar taqsimoti o‗rnatiladi. Ushbu 
taqsimot statistik qonunga bo‗ysunishi Maxwell tomonidan ishlab chiqilgan. 
Zarralarning tezliklar bo‗yicha taqsimot qonunini chiqarishda Maxwell ideal gazning 
nazariy modelidan foydalandi, ya‘ni u zarrachalar o‗rtasida o‗zaro ta‘sir kuchlari yo‗q 
deb taxmin qildi. Real gazlar ideal gaz modeli orqali yaxshi tavsiflangan va shunga 
ko‗ra, agar ular etarli darajada siyrak bo‗lsa, Maxwell qonuniga bo‗ysunadi. Geliy, 
vodorod, azot, kislorod va hatto havo kabi ba‘zi gazlar normal sharoitda, ya‘ni xona 
haroratida va normal atmosfera bosimida xossalari jihatidan ideal gazdan kam farq 
qiladi. 
Zarrachalarning tezliklar bo‗yicha Maxwell taqsimotiga bo‗ysinuvchi fizikaviy 
tizimga yana bir misol - bu termokatod tomonidan vakuumga chiqariladigan 
elektronlar tizimidir. Termokatoddan tashqaridagi elektron gaz deyarli har doim juda 
siyraklashgan bo‗lganligi sababli, elektronlar orasidagi Kulon o‗zaro ta‘sir kuchlarini 
hisobga olinmaydi, bunday elektron gazlarni ideal gaz ko‗rinishda deb hisoblasa 
bo‗ladi. Xuddi shu narsani elektron gaz razryadi plazmasi to‗g‘risida ham aytish 
mumkin. 
Ushbu ishning maqsadi termokatod chiqaradigan elektronlarning tezliklar 
bo‗yichataqsimotini o‗rganish va olingan taqsimotni Maxwell taqsimoti bilan 
taqqoslashdir. 
Ushbu ishda elektronlarning termoemissiya manbai elektron lampaning 
qizdirilgan katodihisoblanadi. Potentsial to‗siqni engib o‗tgan elektronlar katod-anod 
oralig‘ida elektron bulutini hosil qiladi. Turli sabablarga ko‗ra, bu bo‗shliqning turli 
nuqtalaridagi elektronlarning konsentratsiyasi barqaror holatda ham har xil bo‗lishi 
mumkin. Shu bilan birga, intervalning istalgan nuqtasida zarrachalarning tezlik 
bo‗yicha taqsimoti Maxwell qonuniga bo‗ysunadi, bu 
v
x
dan 
v
x
+ 
dv
x
gacha bo‗lgan 
oraliqda tezliklari
x
o‗qi bo‗yicha proektsiyalarga ega bo‗lgan,birlik hajimdagi 
elektronlar soni 
dn
vx
qiymatni aniqlaydi: 
1 2
2
exp
2
2
x
x
v
x
mv
m
dn
n
dv
kT
kT















, (1) 
bu erda m - elektron massasi; k - Boltsman doimiysi; T – absolyut temperatura; n - 
elektronlarning konsentratsiyasi. 
Termoelektronlarning tezliklar bo‗yicha taqsimoti eksperimental ravishda o‗rganish 
uchun ishlatiladigan asosiy usul bu to‗xtatuvchi maydon usulidir. 

---

267