Sayr orqali bolalarda sadoqat xissini shakllantirishning ilmiy-metodik asoslari sayr orqali bolalarda sadoqat xissini shakllantirishning uslublari

SAYR ORQALI BOLALARDA SADOQAT XISSINI SHAKLLANTIRISHNING USLUBLARI
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar o`qitishda ko`rgazmali va amaliy metodlardan foydalanish buyumli, tasviriy chizmali kabi xilma-xil ko`rgazmali materiallarni qo`llanish bilan bog`liqdir. Ulardan biri bolalarning birgalikdagi faoliyatida foydalaniladi, boshqalari tarqatma material sifatida ishlatiladi. Mashg`ulotni tashkil etishda materialning oqilona joylashishini ko`zda tutiladi, undan foydalanish izchilligi, tavsiya etish usuli u bilan ishlash tabiatni beliglab olinadi. Sayro`qitish shakli sifatida. Sayr mashg`ulotining o`ziga xos turi sifatida qarash mumkin. Mashg`ulotlarda bo`lgani kabi sayr-tomoshada xam dastur mazmunida aniqlashtiradigan ta'limiy rivojlantiruvchi va tarbiyaviy vazifalar qo`yiladi hamda xal etiladi. Mashg`ulotlarda bo`lgani kabi sayr tomoshada barcha yosh guruhdagi bolalar ishtirok etadilar. Biroq sayr-tomoshani tashktl etilishining o`ziga xos hususiyati bolalar faoliyatining mazmuni shuningdek uning ta'limiy ish sistemasidagi o`rni sayr-tomoshani bolalar bog`chasida ta'limni tashkil etishning o`ziga xos yalpi shakli sifatida qarab chiqishga ehtiyoj uyg`otadi. Sayr tomosha bolalar bilan olib boriladigan ta'limiy ishning tashkiliy shakli sifatida paydo bo`lgan maktablarda tabiiy fanlarni o`rganishda keng qo`llanilib kelingan. Biroq bolalarning sayr-tomoshadagi bilish faoliyati tabiati-hayotiy hodisalarni bevosita idrok etish kuzatish maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun xam xosligi isbotlanadi. Sayr-tomoshada turli umumlashagnlik darajasidagi tasavvurlar shaklida shakllantiriladigan buyumlar maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan olib boriladigan ta'limiy ishlar dasturi talablariga javob beradi. Bularning barchasi sayr-tomoshani bolalar bog`chasidagi tashkil etiladigan ta'limning muxim shakliga aylantirilgan. Sayr tomoshaga bolalarga beriladigan hilma-xil topshiriqlarning kiritilish u yoki bu metodlardan asosiy vazifa kuzatiladigan obektlar haqidagi yorqin ko`tarinki va tiniq tasavvurlarni ta'minlash talabiga javob berishi lozim. Sayr-tomoshada asosiy obektlarni idrok etish bolalardan diqqatlilikni, uyushgan xulq-atvorni talab qiladi. Zotan rang-barang obekt va xodisalar, ba'zan tanishtirish uchun rejalashtirilmagan narsalarga duch keladilar. Bularning barchasi sayr-tomosh o`tkazishda muayyan qiyinchiliklar tug`diradi va tarbiyachidan uni o`tkazishga puxta tayyorgarlik ko`rishni talab qiladi. Sayr-tomoshani o`tkazish uchun odatdagi mashg`ulotdan keng ko`lamli ta'limiy vazifa tanlab olinadi u kuzatuvchanlikni, qiziqishni ijobiy munosabatni rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi mazmunga ega bo`lishi mumkin va xokazo. Ta'limiy vazifalarning aniq mazmuniga qarab sayr-tomosha yo`nalish, tuzulish ishlab chiqiladi, metodlari belgilanadi. Sayr tomosha o`rnini belgilayotganda uning bolalar muassasasida uzoq-yaqinligini ham xisobga olinish kerak sayr tomosha joyiga olib boriladigan yo`l toliqtiriladigan bo`lmasligi lozim. Sayr-tomoshaga tayyorgarlik ko`rishda bolalar to`plashi mumkin bo`lgan narmsalar belgilanadi, materialni tashib yurish uchun xam, uni keyin joylashtirish uchun xam tegishli anjomlar xozirlanadi. Sayr tomoshada olingan tasavvurlarni chuqurlashtirish va mustaxkamlashga oid keyingi ishlar mashg`ulotlar sistemasida va kundalik xayotda: tasviriy faolitda, qurish-yasashda hikoya qilib berishda bolalar mehnatida amalga oshiriladi. Mashg`ulot so`ngida yakuniy suhbat o`tkaziladi. Tarbiyachisi kun bo`yi o`qitishni bolalarni tashkil etishning hilma-xil shakllaridan foydalangan xolda amalga oshirish imkoniyatiga ega bo`ladi. Sayr vaqtida tabiat xodisalarini kattalar mexnatini bolalar bilan yalpi kuzatish o`tkaziladi. Vaqti-vaqti bilan kunning ikkinchi yarmida tarbiyachi bolalarga ularg ma'lum, ular sevib qolgan adabiy asarlarni o`qib beradi. Kundalik hayotda bolalar bilan turli metodlardan foydalanib olib boriladigan ta'limiy ishlar barcha hollarda uning asosiy shakli-mashg`ulot bilan uzviy bog`liqdir. Bunda ikki vazifa hal etiladi: keyinroq mashg`ulotlarda qo`laniladigan tasavvurlar yoki xarakat tajribasining oldindan to`plnish yoki ko`nikma va malakalarni ishlab chiqish,mashg`ulotlarda olingan tasavvurlarni mustaxkamlash. Shu maqsadlarda kundalik pedagogik jarayonda o`qitishning bolalarning uncha katta bo`lmagan miqdorini qamrab oluvchi guruxli shakli qo`llaniladi. Bunda avtodidaktik o`yinlardan ko`proq foydalaniladi. O`qitishning guruhli shaklida o`sha bolalar yoki boshqalari bilan hilma-xil alohida mashqlar olib boriladi. O`qitishning alohida va guruhli shakllaridan foydalanish uning tabaqalanishini bolalar o`quvbilish faoliyati rivojlanishining darajasini birmuncha aniqroq xisobga olishni va ularning mashg`ulotlardagi o`qitish jarayoniga faol kirishishini ta'minlaydi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning umumiy rivojlanishi shu jumladan aqliy rivojlanishining yuqori sur'atlari ta'limini turli yosh guruxlarida tabaqalashtirilgan xolda tashkil etishni taqazo etadi. Bunda ta'limning o`ziga xosligi o`quv jarayonining quydagi asosiy tarkibiy qismlrida uning mazmunida, tuzulishida, metodlari va tashkiliy shakllarida namoyon bo`ladi. Kattalarning ta'limiy ta'siri bola xayotining deyarli birinchi oylaridanoq boshlanadi. Bola xayotining birinchi yilida bu ta'sirning asosiy vazifalari va mazmuni quyidagilardir: bola sensorikasining rivojlanish sezgi va idrokning: A) ko`rish taktik xamda eshitishning shakllnishi. B) buyumli xarakatlarning rivojlanishidan: Xarakatlar: avval emaklash, so`ng esa yurishning rivojlanishidan. G) bolalar nutqining rivojlanishidan iborat. Bu vazifalarni xal etish chog`ida bolalarda kattalar ta'siri ostida buyumlarni tanish, kattalarning nutqini tushunish, ayrim tovush brikmalari va dastlabki so`zlardan faol foydalana olish malakalarini shakllantirish zarur. Bolalar ayrim buyumlarni ularning xususiyatlariga ko`ra bilib olishni o`rganadilar, bunda murakkab bo`lmagan xarakatlarni egallaydilar. Kattalarning bir yoshli bolalarga ta'limiy ta'siri avvalo bola bilan yakkamayakka muloqatda bo`lish va uning mustaqil faoliyatini o`yinchoqlar didakatik materiallar va qo`llanmalar bilan tashkil etish orqali amalga oshiriladi. 33 Yakkama-yakka muloqot albatta erkalovchi, xotirjam nutq asosida olib borilishi kerak. Ikki yoshli bolalarga ta'lim berish jarayoni bir muncha maksadga yo`nalganlik va rejalilik tabiatini kasb etib boradi. Ta'lim jarayonida birinchi yilda tavsiya etilgan vazifalar xal etiladi, bular: sensorikani rivojlantirish, buyumli xarakatlar va buyumli faoliyatni rivojlantirish. Biroq bolalarning voqealikda xarakat qilish birmuncha ko`zga tashlanib boradi. Bolalar yaqin atrofdagi buyumlarni ayniqsa, yorqin ajratib turadigan buyumlarni farqlashga, ulardan foydalanishga o`rganadilar. Ular maishiy axamiyatga molik buyumlar va narsalar bilan: mebel, kiyim bosh, idish-tovoq, o`yinchoqlar bilan tanishadilar: ayrim xayvonlarni farqlab va uning nomini ayta oladilar ularning asosiy qismlarini xarakat tabiatini farqlaydilar. Bolalarda o`simliklar xaqidagi dastlabki tasavvurlar xam paydo bo`ladilar. Bu tasavvurlar ularni idrok etish chog`idagi bilib olish darajasida xamda rasm va o`yinchoqlarni ko`rib chiqish paytida shakllanadi. Bolalar ta'lim jarayonida astasekin o`xshash belgilari bo`lgan buyumlarni bir so`z bilan atash dastlabki umumlashmalar chiqarish malakasini xam egallaydilar. Tasavvurlarni shakllantirishning butun jarayoni nutq egallash jarayoni bilan birgalikda kechadi. Ta'limning mazmuniga buyumlar bilan bajariladigan xilma-xil xarakatlarni shakllantirish xam kiritiladi: didaktik o`yinchoqlar bilan, qurilish materiallari bilan turli xil buyumlar bilan qilinadigan xarakatlar. Shuningdek uning mazmuniga syujetli o`yinchoqlar bilan qilinadigan xarakatlarga o`rgatish xam kiradi: avtomabilni g`ildiratish, qo`g`irchoqni ovqatlantirish uni uxlatish va xokazo. Asosiy xarakatlarni rivojlantirish, shuningdek muzika tarbiyasi -muzika sadolarini farqlanishning dastlabki belgilarini fanga tutish ta'limining muxim bo`lishiga aylanadi. Shunday qilib ikki yoshli bolalarga bnriladigan ta'limning mazmuni ko`p qirrali yvnalish kasb etadi. 34 U bolalarning atrof-muxitda dastlabki xarakatini, nutqining rivojlanish va dastlabki (belgilarni)bilish va amaliy ko`nikma xamda shakllarning shakllanishini ta'minlaydi. Natijada bolalar xayotining dastlabki uchinchi yilida ularda boshlang`ich o`quv ko`nikmalarining elementar asoslari shakllanadi: kattalar ko`rsatmalariga ko`ra xarakat qilib o`zlariga tavsiya etilagan mazmuni o`zlashtiradilar 4 yoshli bolalarni o`qitish quydagilarni ko`zda tutudi. yaqin atrofdagi buyumlar va xodisalarni tushunishlarini, ularning xususiyatlari xaqidagi aniq tasavvrlarning shakllanishini yanada rivojlantirish. Sezgi va idrokni yanada takomillashtirish, sensor etalonlar sistemasi xaqidagi bilimlarni va ulardan ijodiy faoliyatining turli ko`rinishlarida foydalana olish ko`nikmalarini shakllantirish. O`quv faoliyatining dastlabki malakalari: vazifasi qabul qila olish, kattalrni tinglay va eshita olish, qo`yilgan savollarga javob bera olish ko`nikmalarini shakllantirish. Bolalar nutqini rivojlantirish: lug`at boyligi va bog`lanishi nutqni yanada kengaytirish. Bolalarning uch-besh yoshligida o`qitishning mazmuni ko`p qirrali bo`la boradi. Bu kattalar mehnatini uning asosiy tarkibiy qismlarida shu jumladan, mehnat natijasi bo`lishi buyumlar xaqidagi tasavvurlarda jonsiz tabiat haqidagi o`simlik va hayvonlar xaqidagi tasavvurlarni o`zlashtirishda amoyon bo`ladi. Ta'lim dasturiga bolalar tomonidan o`zlashtirish lozim bo`ladigan murakkab bo`lmagan yo`llar va usullar tasviriy -badiiy faoliyat malakalarini shakllantirish kiritiladi. Bolalar tasviriy materiallar bilan tanishtiriladi. Ular buyumlarni so`ng syujetni chizma orqali tasvirlashga oid dastlabki malakalarni egallaydilar, tasvirdagi obrazni anglash keyin uni maqsadga muvofiq yaratish ko`nikmalarini o`rganadilar. Buyumlarda umumiy hususiyatlarni va shu bilan birga aloxida o`ziga xoslikni ko`rish va tasvirlashni o`rganadilar: mazkur belgilarni chizma va ranglardan bera oladigan bo`ladilar. Ifodali nutqqa, qo`shiq aytish va xarakatlarga o`rgatish musiqa jo`rligida kechadi. Mashg`ulotlarda o`qitish 35 va kundalik hayotda faol xarakat tajribasining to`planishi yuz beradi. Bolalar harakatning asosiy turlariga oid malakalarni va jismoniy mashqlarni o`zlashtiradilar. O`z-o`ziga xizmat ko`rsatishda ho`jalik-maishiy mehnatda elementar mehnat ko`nikmalarini o`zlashtirish davom etadi. Ta'limning metod va usullari bilimlar ko`nikma va malakalarni shakllantirishga xam o`quv faoliyatining tarkibiy qismlarini rivojlantirishga xam yo`naltirilgandir. Bolalarga ikkinchi kichik va o`rta guruxlada ta'lim berishda birinchi kichik guruxda bo`lgani kabi ko`rgazmali va amaliy metodlardan: kuzatish, rasmlarni tamosha qilish va diafilmlarni namoyish qilish o`yin metodlari va boshqalardan foydalaniladi. Ilk marta tajribalar bolalar tomonidan ayrim izlanish harakatlarini o`quv faoliyati metodlaridan biri sifatida egallanish asosida o`rta yosh guruxlarida qo`llaniladi. Tarbiyachi ko`pincha xikoya qilib berish bolalar bop kitoblarni o`qib berish kabi og`zaki metodlarga murojat qiladi. Ilk marta suhbat o`tkazila boshlanadi. (Ko’chirgan matnlaringizda keraksiz belgilar va jumlalar qolib ketgan. Bundan tashqari sayr orqali jumlasi ishlatilmagan mavzuni bog’lamagansiz, grammatik xatolar mavjud. Umumiy mavzuda chiqib ketgansiz).