Saylov huquqi erkiNLİGİ – fuqarolik jamiYaTİNİng sharti

Uchinchi bosqich (2000-2009 yy.) –faol demokratik yangilanishlar va mamlakatni modernizatsiya qilish davri bo’lib, iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish, siyosiy h’ayotimizni, qonunchilik, sud-h’uquq tizimi va ijtimoiy-gumanitar soh’alarni izchil isloh’ qilishda muh’im rol o’ynagan davr bo’ldi.Bu davr bevosita ikki palatali Oliy Majlis tizimiga o’tish bilan bog’liq saylov qonunchiligi tadrijiy taraqqiyoti uchinchi bosqichning asosiy mazmun-moh’iyatini tashkil etadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti İ.A.Karimov 2000 yil 25 mayda bo’lib o’tgan İkkinchi chaqiriq Oliy Majlisining ikkinchi sessiyasidagi “O’zgarish va yangilanish – h’ayot talabi” maruzalarida: “... h’ayot o’zgarishi bilan, odamlarimizning avvalgi siyosiy va manaviy ongi ulg’ayishi bilan, bizning parlamentimizning tashkil etilishida h’am, uning faoliyatida h’am o’zgarishlar bo’lishi tabiiy. Shu h’olatlarni nazarda tutib, men doimiy asosda ishlaydigan ikki palatali parlament tizimiga o’tish taklifini kiritmoqchiman”²⁸ deb, ilgari surgan mazkur g’oyalari bu davrda qabul qilingan qonun ijodkorlik faoliyati dasturida markaziy bo’g’in bo’ldi²⁹. Bunda asosiy etibor quyi palata – qonunchilik palatasini shakllantirishning bosh printsipi asosan partiyaviy vakillik printsipi bo’ldi. Bu siyosiy partiya vakillarining o’z ijtimoiy-siyosiy qarashlarini va saylovlar manfaatlarini ifodalash uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Parlamentning yuqori palatasi – Senat teng h’uquqli h’ududiy vakillik organi sifatidagi vakolatlari h’amda u pog’onali saylovlar asosida shakllanishi konstitutsiyaviy qonunda mustah’kamlab qo’yildi³⁰.

Davlat boshqaruvini demokratlashtirish va yangilash h’amda erkinlashtirish sharoitida Prezident vakolati muddatini o’zgartirilishi va uning ayrim vakolatlarini Senat va Bosh vazirga o’tkazilishi, ikki palatali parlament barpo etilishi o’z-o’zidan saylov to’g’risidagi qonunlarning o’zgarishiga olib keldi. Shu bois 2003 yilning 29 avgustida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar³¹ h’amda xalq deputatlari viloyat, tuman va shah’ar Kengashlariga saylovlar to’g’risidagi qonunlar yangi tah’rirda qabul qilindi. Shunday qilib, ikki palatali parlamentga saylovlar uchun zarur normativ-h’uquqiy baza amalda yaratildi. Unda saylov h’uquqining xalqaro standartlari va saylov tizimlarini rivojlantirish tajribasi, shuningdek mamlakatda parlamentarizm taraqqiyotining milliy xususiyatlari etiborga olindi. Masalan, 2004 yilgi saylovlarga qadar saylov qonunchiligiga joriy etilgan eng muh’im yangiliklar qatorida – mah’alliy Kengashlarning deputatlikka nomzodlar ko’rsatish h’uquqi bekor qilinganligi, siyosiy partiyalar deputatlikka nomzodlar ko’rsatganida xotin-qizlar uchun kvota belgilangani, shuningdek saylovoldi tashviqotini olib borishda partiyalar faoliyatini moliyalashtirish masalasining h’al etilganligini aloh’ida takidlab o’tish kerak. 2004 yil 30 aprelda “Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to’g’risida”gi qonun esa partiyalarga saylovoldi kurashini faol va saylovchilar uchun qiziqarli tarzda o’tkazishlariga qo’shimcha imkon yaratdi³².

Bundan tashqari, 2008 yil 19 noyabrda Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan “Saylov to’g’risidagi qonun h’ujjatlari takomillashtirilishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonunlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi Qonun saylov jarayonining h’uquqiy asoslarini yanada rivojlantirdi.Ushbu qonunga muvofiq, Oliy Majlisning Qonunchilik palatasidagi deputatlik o’rinlari sonini 120 tadan 150 taga oshirildi. Bunda 135 ta o’rinni siyosiy partiyalardan ko’ppartiyaviylik asosida bir mandatli okruglarda saylanadigan deputatlar egallaydi. O’zbekiston ekologik h’arakatidan esa Qonunchilik palatasining o’n besh deputati mazkur h’arakatning oliy organi (Konferentsiyasi) tomonidan Markaziy saylov komissiyasi belgilaydigan muddatlarda saylanadigan bo’ldi. Shuningdek, jamiyat ijtimoiy-siyosiy h’ayotida yuz berayotgan real jarayonlarda siyosiy partiyalarning roli kuchayib borayotganligi inobatga olinib saylovchilarning tashabbuskor guruh’laridan deputatlikka nomzodlar ko’rsatish instituti bekor qilindi. Shuningdek, deputatlikka nomzodlarning ishonchli vakillari soni 5 nafardan 10 nafarga oshirildi. Saylovga tayyorgarlik ko’rish va uni o’tkazishda saylov komissiyalari faoliyatining oshkoraligini yanada kuchaytirishni taminlashga yo’naltirilgan bir qator yangi tartib-qoidalar joriy etilmoqda.

Uchinchi bosqich (2010dan h’.d.) –mamlakatimizda demokratik isloh’otlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish qilish davridir. Ushbu davr O’zbekiston Respublikasining Prezidenti İ.Karimov tomonidan 2010 yil 12 noyabrdagi «Mamlakatimizda demokratik isloh’otlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi»ning elon qilinishi bilan boshlandi. Ushbu Kontseptsiyada ilgari surilgan taklif va tavsiyalar asosida qonunchilik tashabbusi bilan Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga taqdim etilgan «Saylov erkinligini yanada taminlanishi va saylov qonunchiligi yanada rivojlantirilishi munosabati bilan «O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida»gi h’amda «Xalq deputatlari viloyat, tuman va shah’ar Kengashlariga saylov to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonunlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish h’aqidagi O’zbekiston Respublikasining qonuni 2012 yil 1 noyabrda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilinib, 2012 yil 5 dekabrda Senat tomonidan maqullandi h’amda 2012 yil 19 dekabrda Prezident tomonidan imzolangan h’olda 2012 yil 20 dekabrda matbuotda elon qilindi³³.

Mazkur yangi qonunning qabul qilinishini O’zbekiston milliy saylov qonunchiligini takomillashtirilishining yangi bosqichi sifatida etirof etish mumkin. Kelgusida ushbu Qonunning amalga muvaffaqiyatli tatbiq etilishi natijasida fuqarolarning saylov h’uquqi erkinligi yanadataminlanishiga erishiladi.

Yuqorida qayd qonunlarda saylov tizimi va uning mazmun-moh’iyati, saylov tizimining asosiy tamoyillari, saylash va saylanish h’uquqi, saylovlarni tashkil etish, o’tkazish, ovoz berish natijalarini aniqlash, fuqarolarning saylovlardagi ishtiroki, saylov h’uquqining kafolatlari, saylovlarni moliyalashtirish va shu kabi o’ta muh’im masalalarni h’uquqiy tartibga solish mezonlari belgilandi.

Yangi qonun orqali «O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida»gi va «Xalq deputatlari viloyat, tuman va shah’ar Kengashlariga saylov to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonunlariga 4 tadan, jami 8 ta yangi qo’shimcha prim moddalar va 16 ta turli mazmundagi qo’shimchalar kiritildi.

Saylov qonunchiligiga kiritilgan yangi o’zgartish va qo’shimchalarning moh’iyati quyidagilardan iborat.