Say d u lla m irzayev

boshingizda sinadi!»,
— deya masalaga aniqlik kiritadi.
C h o ‘lpon rom and a V atanning bunday k un lari h aqida 
o ‘zining xolis fikrini qahram onlar tilidan bayon qiladi: bir 
suhbatda Noyib to ‘ra Miryoqub epaqaga deydi: 
«Senlarning
xon larin g bilan bizlarning podsh oh im iz yu rtla rig a ко ‘p ham
achinmaydilar, shekilli... Senlarning Xudoyorxoningga: « 0 ‘ruslar
Oqmachitni olib qo'ydi»,
— 
deganlar. X udoyorxon: « U yurtim
necha kunlik у о ‘Ida?»
— 
deb so'ragan, «Bir o ylik yo'lda»,
— 
deganlar. «Unday bo ‘Isa, menga unaqa olis joydagiyu rtnin g keragi
y o ‘q. Olsa ola ber sin!»
— 
degan... B izniki ham, vallohi a ’lam,
undan qolishmas».
«Kecha va kunduz»da xalq va jam iyat hayotida muhim 
ahamiyatga molik b o ‘lgan barcha ziddiyatlar, adibning bor 
orzulari ifodalangan. U nda m ehnatkash xalqning, xususan,
169

---

xotin-qizlarning og‘ir, kulfatu m ashaqqatlarga to iiq hayoti 
jonli voqealar, yorqin obrazlar vositasida ta ’sirli va ishonarli 
tasvirlangan. A sardagi asosiy ijobiy qahram o n lardan biri 
b o ‘Igan go‘zal va xushovoz, sodda va huquqsiz qiz Zebi timsoli 
fikrimizni dalillaydi.
Zebi beg‘ubor hayot kechirishni, yoshlik gashtini surishni 
orzu qiladi. Lekin uni z o ‘rlab, xohishini hisobga olm ay, 
A k b a ra li m ingboshiga uch xo tin ustig a b erad ilar. Zebi 
mingboshining to ‘rtinchi xotini sifatida kundoshlar o ‘rtasidagi 
jhar xil fisqu fujur va buzuqliklarning, rashku m ojarolar va 
zimdan meros talashishlarning guvohi boiadi. Baxtlimi-baxtsiz 
tasodif tufayli Zebiga atalgan zaharni A kbarali mingboshi 
ichib, vafot etadi. Ushbu o iim d a Zebi ayblanib, sudga tortiladi.
Romanda Zebi xarakteri, uning ong-tushunchasi, ruhiyati 
jonli va g ‘oyat tabiiy k o ‘rsatib berilgan. Zebi shu darajada 
sodda va o q k o ‘ngilki, u q in g‘irlikni, shum likni bilmaydi, 
birovga yomonlik qilishni xayoliga ham keltirmaydi. U qamoq, 
sud va surgun haqida tasavvurga ham ega emas. Ana shunga 
ko‘ra bu sodda musulmon ayol sudda qora kursida o ‘tirganida 
ham hukm, jazo qanday bo'lishini emas, balki butunlay boshqa 
narsani — musulmonchilik qoidalariga shak keltirmaslikni 
o'ylaydi:«