Say d u lla m irzayev

Zebi, Zebi, Zebona,
Men ко ‘yingda devona.
Seni soldi о ‘z otang,
Men bo'layin sadag'ang!
Zahar qilib oshingni,
Pirim yedi boshingni!
Zebi, Zebi, Zebonam,
Qayda qolding, dilbarim?..
«Kecha va kunduz» romanida b a’zi naturalistik tafsilotlar, 
ayrim yuzaki tasvirlar va chala o brazlar ham yo‘q emas. 
A sardagi Zebi, M iryoqub o b razlari n otug aldek , qism ati 
yakunlanmagandek. Balki romanning ikkinchi kitobida bular, 
ehtim ol, ta sv irlan g an d ir. A m m o, afsuski, ikkinchi k itob 
hanuzgacha topilmagan.
C h o ‘lp o n d ra m a tu rg iy a ja n rid a ham o ‘z is te ’d o d in i 
nam oyon etgan. U « C h o ‘rining isyoni», «H alil farang», 
«Cho'pon sevgisi», «Zamona xotini» («Mushtumzo‘r»), « 0 ‘rtoq 
Qarshiboyev», «Yorqinoy» singari katta-kichik sahna asarlarini 
yaratgan. Bu pyesalar orasida eng baquvvati va mukammali, 
shubhasiz, «Yorqinoy» dramasidir. Bu yirik sahna asari folklor 
m ateriallari asosida yaratilgan. Buni muallifning o ‘zi ham 
tasdiqlaydi. C ho‘lpon pyesani: «Totli va boy tili bilan ertak 
(cho‘pchak) aytib berib, shu dram aning yozilishiga sabab 
b o ‘lgan kam pir onaga hurm at bilan bag‘ishlayman», — deb 
qayd qilgan edi.
Bog‘bon yigit P o‘lat bilan 0 ‘lmas Botir nomli sarkardaning 
qizi Yorqinoy bir-birini sevadi. Lekin sarkarda bu tengsiz sevgiga 
tish-tirnog‘i bilan qarshilik k o ‘rsatadi. U Xonzodani o ‘ziga 
kuyov qilmoqchi b o ‘ladi. P o‘lat esa bu adolatsizlikka e’tiroz 
bildirib, sarkarda dargohini tark etadi; xalqning xonga qarshi 
jangovar harakatiga q o ‘shiladi. Zolim xonning 0 ‘lmas Botir 
sarkardalik qilgan qo‘shiniga qarshi mardona jang qiladi.
172

---

Yorqinoy esa Kalning hiylasiga uchib, Nishobsoybegining 
changaliga tushadi. Bek Yorqinoyga: «Nikohga rozi bo'lmasa, 
benikoh qo‘l uzataman», — deb zo‘ravonlik qilmoqchi bo iad i. 
Voqea davomida qiz hiyla ishlatib, Kalni o ‘z tomoniga og‘dirib 
oladi va uning k o ‘m agida Bek tuzog‘idan qutuladi. P o ‘lat 
h u zu rig a b o rib , u n g a h aq y o ‘lida y o rd am b erad i. A sar 
P o ia tn in g Y orqinoyga qarata: «Meni yurt uchun yana bir 
m artaba o iim d an qutqardingiz, keling, o ‘sha yurtning ishini 
birgalashib qilaylik! Y urtning ishini birgalashib qilgandan 
keyin...» — degan hayotbaxsh so‘zlari bilan tugaydi.
D ram an in g Y o rq in o y , P o 'la t, 0 ‘lm as B o tir, K al, 
Nishobsoybegi, Momo xotin singari asosiy obrazlari o‘ziga xos 
xarakter bilan ta ’minlangan. Shunga ko‘ra ularning m a’naviy 
qiyofasi — ichki-tashqi olami, niyati, maqsadi va shu yo‘ldagi 
xatti-harakati aniq.
D ram ada Yorqinoy obrazi markaziy o ‘rinda turadi va u 
bosh qahramon sifatida asar voqealarining boshidan oxirigacha 
ishtirok etadi. Muallif Yorqinoy obrazi orqali xotin-qizlaming 
h a y o tin i, u la rn in g a q l-id ro k d a , m a rd lik va sh ijo a td a
erkaklardan aslo qolishmasliklarini ochib bergan.
P o i a t obrazida m ardlik, insonparvarlik, qiyinchilikdan 
q o ‘rq m aslik , 
k a m ta rlik
sin g ari 
ezgu 
x u su siy atlar 
mujassamlashtirilgan. O im a s Botir — o ‘zini k atta oluvchi, 
qudratim har yoqqa yetadi deb o ‘ylovchi kishi. Lekin xonlik u 
yoqda tursin, o ‘z yolg‘iz qizini saqlay olmaganini ko‘rgach, 
hayot haqidagi o ‘ylari chuvalashgan ota holatini ifoda etuvchi 
obrazdir. Bek timsolida esa noinsoflik, jabr-zulm va nopoklikni 
odat qilib olgan yovuz bek fosh etilgan.
Pyesada Kal obrazining ham o‘ziga xos o ‘m i va vazifasi bor. 
Kal obrazi asami xushchaqchaq kulgi va yumor bilan sug‘organ. 
Kalning o ‘ziga xos fe’l-atvori, xususan, individual tili yorqin va 
jonli chiqqan. Dramaturg Kalning o ‘ziga xos tilini yaratishda 
xalq og‘zaki ijodida keng tarqalgan sa’j san’atidan ustalik bilan 
foydalangan. «Suvday shovillab, o ‘tday lovillab, chumchuqday 
chirillab, shamolday pirillab...», « 0 ‘zi yosh, so‘zi tosh, ko‘zi 
bebosh, qora qosh, esi chosh, vosh-vosh...», «Oyim poshsha, siz 
mening xudo bergan qizimsiz, ko‘ksimda kulgan yulduzimsiz,
173

---

qo‘limga qo‘ngan qunduzimsiz, yayrab yurgan qo‘zimsiz, uchib 
o‘ynagan qo‘ng‘izimsiz, qarab turgan ko‘zimsiz, qizorib turgan 
yuzimsiz, to ‘kilib turgan so'zimsiz...» va hokazo.
«Yorqinoy» dramasida sujet qiziqarli, asosiy voqealar rivoji 
me’yorida. Asardagi hamma voqea va epizodlar bir-biri bilan uzviy 
bog‘liq. Bunda dramaturg favqulodda voqea-hodisalar, ko‘plab 
hayotiy detallar va jonli harakatlar topgan va ulami joy-joyida 
ishlatgan. Xalqparvarlik va adolatparvarlikni, qahramonlik va 
sevgiga sodiqlikni targ'ib etuvchi «Yorqinoy» dramasi o‘z vaqtida 
sahnalashtirilgan va tomoshabinlarga manzur bo‘lgan edi. Bu asar 
0 ‘zbekiston mustaqillikka erishgach, 0 ‘zbek Milliy Akademik 
drama teatrida yana qayta sahnalashtirildi.
Cho‘lpon she’riy, nasriy va dramatik asarlar yaratish bilan 
birga, adabiy-tanqidiy va publitsistik maqolalar ham yozgan. 
U ning «A dabiyot nadur?», «Sho‘ro h ukum ati va sanoye’ 
nafisa», «Ulug‘ hindu», «Sharq uyg‘onmoqda», «Buyuk maktab 
egasi», « T ag o r va ta g o rsh u n o slik » , «U vaysiy», «M irzo 
U lu g 'b e k » , «500-yil» k ab i m a q o la la ri o ‘z v a q tid a
ko ‘pchilikning diqqatini jalb qilgan edi.
Ularning aksariyati hozir ham o ‘z ahamiyatini yo‘qotgan 
emas. M asalan , 1914-yilda yozilgan « A dabiyot nadur?» 
maqolasi hozirgi kunda ham o ‘z qimmatini saqlab kelmoqda. 
17 yashar yigit tomonidan bitilgan bu maqolada adabiyotning 
kishilik jamiyatidagi o ‘rni va m as’uliyati haqida, yozuvchilarni 
tarbiyalab yetishtirish um um xalq aham iyatiga ega b o ‘lgan 
m uhim ish ekani haqid a te ra n fik r-m uloh aza yuritilgan. 
C ho‘lpon, avvalo, «Adabiyot nadur?» degan savolga javob 
berib, «Hayotimizning beto‘xtov harakat qilib turm og‘i uchun 
suv, havo naqadar zarur bo‘lsa, kundalik maishatimiz yo‘linda 
ruhim iz va vujudimizni zahm atkash falakning qora kirlari, 
achchiq qurumlaridan yuvib turmoq uchun adabiyot shul qadar 
zarurdir», — deb yozadi. So‘ngra millatning istiqboli adabiyot 
ta ra q q iy o ti b ilan uzviy b o g ‘liq ek an in i qay d etib , s o ‘z 
san’atining ahamiyatini kamsitgan millatning kelajagi porloq 
em aslig in i t a ’k id lay d i. Ju m la d an , «O lz a d a b iy o tin in g
taraqqiyoti borasinda justujo1 qilib, har toifa adib va shoirlar 
y e tish tirm o q g ‘am ini yem agan m illa t o x ir b ir kun
174

---

hissiyotlardan, o ‘y-fikrlardan m ahrum qolib, oxir-natijada 
m a’nan inqiroz sari yuz tutar. Muni inkor qilib boim as, aslo. 
Inkor qilg‘on xalq o ‘zini inqiroz daryosiga g‘arq b o ‘lurin iqror 
qilg'onidir»45, — deb yozadi.
C ho‘lpon — serqirra va noyob iste’dod sohibi. U o ‘zbek 
adabiyotining C h oipo n yulduzi. C h oipo n ulug1 shoir, mohir 
nosir, iste’dodli dram aturg sifatida so ‘z san ’ati xazinasiga 
bebaho hissa q o ‘shgan.
C h o ip o n she’riyatda o ‘ziga xos ijodiy m aktab yaratgan 
ustoz shoir. 20-30-yillarda Oybek, G ‘afur G ‘ulom, U yg'un, 
Mirtemir, Usmon Nosir singari ijodkor yoshlar bu maktabdan 
bahramand bo‘lib, C h o ip o n ijodidan badiiy mahorat sirlarini 
o ‘rgandilar. 
'
Yozuvchilarning C h o ip o n asarlaridan ijodiy o ‘rganishlari 
ayni kunlarda ham izchil davom etmoqda. Abdulla Oripov, 
Erkin Vohidov, Shukur Xolmirzayev, 0 ‘tkir Hoshimov, Oydin 
Hojiyeva, Halima Xudoyberdiyeva, R auf Parfi, Omon Matjon, 
Azim Suyun, U sm on Azim , X ay rid din S u lto n o v singari 
yozuvchi-shoirlar C hoiponning eng yaxshi an ’analarini yangi 
zam on 
— 
m u sta q illik
d av ri 
ta la b la ri 
aso sid a 
rivojlantirmoqdalar. Kitobxonlar ommasi esa C h o ip o n adabiy 
merosining 0 ‘zbekiston mustaqilligi tufayli to ia oqlanib, ozod 
etilg a n id a n suy u nib , sh o ir a s a rla rin i zav q -sh av q bilan 
o ‘qim oqdaIar, ulardan estetik zavq va tarbiya olm oqdalar. 
C hoiponning buyukligi ham, mangu tirikligi ham ana shunda.
Xalqimiz va davlatimiz so‘nggi yillarda C hoipon xotirasini 
abadiylashtirish borasida talaygina tadbirlami amalga oshirdi. 
0 ‘zbekiston hukumatining qaroriga binoan 1998-yilda C hoipon 
tavalludining 100-yilligi katta tantana bilan nishonlandi. Uning 
asarlari yangidan nashr etildi. C hoipon hayoti va ijodi haqida 
yangi ilmiy va badiiy a s a rla r y aratild i. H ozirgi v aq td a 
respublikamizda C h o ip o n nomi bilan ataladigan maktablar, 
obod ko‘chalar, nufuzli nashriyot va xo‘jaliklar bor. C hoipon 
1991-yilda Navoiy nomidagi 0 ‘zbekiston Davlat mukofoti bilan 
taqdirlandi.