|
42 A b d u lla Q odiriy zam on d osh lari xotirasida. — Т.: G ‘afur G ‘ulom
nom idagi A d ab iyot va sa n ’at nashriyoti, 1986, 171-bet.
156
Abdulla Qodiriy adabiy merosini ilmiy asosda o ‘rganish va
ta rg ‘ib qilish borasida ham m uayyan yutuqlarga erishildi.
O ybek, Izza t S u lto n, M . Q o ‘shjon ov , H. Y oqubov,
S. M irvaliyev,
U. N o rm a to v ,
H ab ib u llo
Q o diriy,
F. Nasriddinov, Sh. Turdiyev, L. Qayumov, Ibrohim Mirzayev
va b o sh q a o lim la rn in g m a q o la va ris o la la rid a , o ‘quv
q o ‘llanm asi va d arslik larda A bdulla Q odiriy asarlarining
g ‘oyaviy badiiy x usu siy atlari, uning o ‘zbek ad ab iy o tig a
q o ‘shgan qim m atli hissasi, A b d u lla Q o diriyning abadiy
barhayotligi ko‘rsatib berilgan.
0 ‘zbekiston m ustaqillikka erishgach, A bdulla Q odiriy
buyuk shoir Alisher Navoiy nomidagi 0 ‘zbekiston D avlat
mukofotiga (1991) va «Mustaqillik» (1994) ordeniga sazovor
b o ‘ldi. A b d u lla Q o diriy tu g 'ilg a n ku n n in g 100-yilligi
mamlakatimizda zo‘r tantana bilan nishonlandi (1994).
CHO‘LPON
(1 8 9 8 -1 9 3 8 )
Qonxo‘r istibdodning begunoh qurboni bo‘lgan ulug‘ shoir,
iste’dodli adib, m ohir dram aturg, m unaqqid va tarjim on
Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li Cho‘lpon XX asr o ‘zbek adabiyoti
ta rix id a alo h id a o ‘rin tu ta d i. U yangi o ‘zbek ad abiy oti
v ak illarin in g birinchi avlodiga m ansub b o ‘lib, H am za,
A. Qodiriy, Fitrat singari so‘z san’atkorlari bilan bir safda turadi.
Cho'lponning iqtidori noyob, iste’dodi o ‘tkir, ilhomi xayol
singari edi. Biroq u o‘z ijodiy imkoniyatlarini to ‘liq ro ‘yobga
chiqara olmagan. Shoir ko‘zi k o ‘rgan, k o ‘ngli tuygan, iqtidori
pishitgan durdona asarlarini qog‘ozga k o ‘chirishga ulgurmay,
arm on bilan dunyodan o ‘tgan. C h o ‘lpon shaxsga sig‘inish
hukmronlik qilgan qaltis davrda, ayni kuchga to ‘lgan va ijodiy
kamolotga yetgan chog‘i qirq yoshida «xalq dushmani» sifatida
qamoqqa olingan va 1938-yili qatl etilgan.
1956-yilda C h o ‘lpon nomi oqlandi. Biroq bu holat uni
ijodkor sifatida o ‘qish-o‘rganish im konini bermadi. F aqat
istiqlolga erishilganidan so‘nggina uning ijodi o ‘zining asl
bahosini oldi, qadrini topdi. Natijada, C ho‘lponning «Yana
oldim sozim ni» (sh e’rlar), «K echa va kunduz» (rom an),
«Yorqinoy» (pyesa) kabi bir qancha ajoyib asarlari qayta nashr
etild i. C h o ‘lp o n n in g h ay o ti va ijodi h a q id a O zod
Sharafiddinov, N aim K arimov, D. Q uronov, Z. Eshonova,
N. Y o ‘ldoshev kabi olim larning bir qan cha ta d q iq o tla ri
yaratildi.
158
A vvalo shuni qayd etish lozim ki, C h o ‘lpon ijodi 20-
yillardayoq ko‘pchilikning diqqatini o ‘ziga jalb etgan. C ho‘lpon
she’riyatiga birinchi b o ‘lib o ‘z davrining taniqli munaqqidi
Vadud Mahmud yuqori baho bergan. U shoirning «Buloqlar»
to ‘plami haqidagi taqrizida: «Bu kun о ‘zbek adabiyotiga yana
yangi bir to ‘n kiygizildi, C ho‘lponning «Buloqlar» otliq yangi
bir she’rlar to ‘plami bosilib chiqdi. C ho ip o n o ‘zbekning yangi
shoiridir. Shuning uchun o ‘zbek elining bu kungi ruhi, holi,
sezgisi «Buloqlar»da qaynaydir. 0 ‘zbek tili, o ‘zbek ohangi
«Buloqlar»da sayraydir. 0 ‘zbekning ruhi to lq u n la ri bunda
ko‘piradir, ko‘klar tomon uchadir, ko‘tariladir» («Turkiston»
gazetasi, 1924-yil, 10-dekabr), — deb yozgan edi.
Umuman olganda, 20 -30-yillarda C h o ip o n ijodi haqida
ko‘plab maqola va taqrizlar yozilgan. Olim Sharofiddinovning
« 0 ‘zbek shoiri C h o ip o n » , O ybekning « C h o ip o n shoirni
qanday tekshirish kerak», Usm onxonning «M unaqqidning
«munaqqidi» kabi maqolalari shu davrning mahsulidir. Biroq
bu davrda yozilgan m aqolalarning aksariyatida shoir ijodi
ko‘proq qora bo‘yoqlarda yoritilgan. Masalan, « 0 ‘zbek shoiri
C hoipon» nomli maqolada «C hoipon yo‘qsul xalqning shoiri
em as. U m illa tch i, v a ta n p a ra s t, b a d b in z iy o lilarn in g
shoiridir...», — deb yozilgan.
XX a srn in g 2 0 -3 0 -y illa rid a C h o ip o n ijodi, aso san ,
qoralangan bo Isa, so‘nggi davrlarda, xususan, XX asrning 90-
y illa rid a n b o sh lab sh o ir a sa rla rin in g g ‘oy aviy -b ad iiy
xususiyatlarini tadqiq etishda xolislik tamoyillariga tayanildi.
Shunga k o ‘ra, C h o ip o n ijodiga haqli ravishda yuqori baho
berilgan. Chunonchi, Ozod Sharafiddinov, Baxtiyor Nazarov,
N aim K arim ov , E rik K arim o v , S h erali T u rd iy ev kabi
munaqqidlarning turli maqola va risolalarida C h oiponning
she’riy va nasriy asarlari hozirgi kun talablari darajasida tahlil
etilgan. C hoiponning ulug‘ va noyob ijodkor, xalqparvar va
vatanparvar yozuvchi ekanligi ko‘plab dalillar asosida k o ‘rsatib
berilgan.
Ozod Sharafiddinov o ‘zining «Cholponni anglash» risolasida
shoir ijodini sinchkovlik bilan teran tahlil qilib, haqli ravishda
quyidagi xulosaga kelgan: « C h o lp o n n i anglash — s o ‘z
159
san’atining botiniy qonuniyatlarini teran anglash, ularning shoir
ijodida qanday zohir topishini anglashdir. Cho‘lponni anglash
— uning buyuk umumbashariy g‘oyalarini, uning yuksak insoniy
tuyg‘ularini yurakka singdirib olishdir. Cho‘lponni anglash —
Vatanni, ko‘hna Turkistonimizni Cho‘lpon ko‘zi bilan ko‘rib,
Cho‘lpon yuragi bilan seva bilmoqdir. Bir so‘z bilan aytganda,
Cho‘lpon har bir adabiyot muxlisining yurak mulkiga aylanishi
shart. Buning uchun esa C h o ‘lpon merosini yangi tafakkur
asosida bag‘rikenglik bilan tadqiq etmoq lozim»43.
* * *
A bdulham id Sulaymon o ‘g‘li C ho‘lpon («C ho‘lpon» —
taxallusi. U «Tong yulduzi» m a’nosini anglatadi) Andijonda
savdogar oilasida tug ‘ilgan. Shoirning aniq tu g ‘ilgan vaqti
borasida ilmda har xil qarashlar bor. Jumladan, taniqli olim
professor N. Karimov yozadi: «Abdulhamid Sulaymon o ‘g‘li
Cho'lponning tug‘ilgan sanasi shu paytgacha ilmiy adabiyotda
1897-yil, deb kelingan edi. A dabiyotshunoslar shu sanani
C ho‘lponning tug‘ilgan yili sifatida tanlaganlarida 1937-yilda
b o ‘lib o ‘tgan ter gov materiallariga asoslangan edilar. Ammo
boshqa m o‘tabar yozma va og‘zaki manbalar uning 1898-yilda
tug‘ilganini tasdiqlaydi. Shuning uchun ham bundan keyin shu
sanani C ho‘lponning tug‘ilgan yili, deb belgilashimiz to ‘g‘ri
bo£ladi»44. Taniqli cho‘lponshunos garchi «mo‘tabar manbalar»
qaysilar ekanligini keltirmagan bo‘lsa-da, uning fikrini e’tiborga
olish lozim bo‘ladi. Cho'lpon eski maktab va madrasa ta’limini
olgan. R us-tuzem m a k ta b id a o ‘qigan. S harq va G ‘arb
adabiyotlarini puxta o ‘rgangan. Nizomiy, Jomiy, Navoiy, Bobur,
U m ar Xayyom, Bedil, Fuzuliy, Thakur, Pushkin, Lermontov,
Gogol, Tolstoy, Dostoyevskiy, Chexov, Gorkiy, Mayakovskiy,
Yesenin, Abdulla To'qay, Muqimiy, Furqat kabi yozuvchilar
ijodi bilan astoydil qiziqqan. C ho‘lpon arab, fors, turk, rus
Do'stlaringiz bilan baham: |
