|
Turgunboev Zafarning Yulduzlararo muhit fizikasi va molekulyar bulutlar fanidan yakuniy nazorat ishi
Bilet № 5
Savollar:
Yulduzlararo muhitni tashkil etuvchi komponentalari va ularning qisqacha ta’rifi.
Galaktikamiz tojini tashkil etuvchi gaz.
Javoblar:
Yulduzlararo muhit - Galaktikamizning yulduzlararo fazosidagi materiya; uning tarkibi, asosan, vodorod gazi, chang , magnit maydon va elektromagnit nurlanishdan iborat. Zichligi har yerda turlicha, massasi Galaktika toʻliq massasining 2—3% ini tashkil qiladi. Yulduzlararo muhitda turli molekulyar bulutlar va gazchangdan iborat tumanliklar ham kuzatiladi. Ayrim Yulduzlararo muhit (mas, Orion va Omega tumanliklari) da modasining quyuqlashishi natijasida yulduzlar tugʻilish jarayoni yuz bermoqda. 1685 yildayoq N.Pyuton gaz bulutining qisilishi natijasida Quyosh vujudga kela olishini aytgan. Bu fikrni 1902 yilda ingliz astronomi J.Jins nazariy isbotlagan. Yulduzlararo muhitning mavjudligini 1904 yilda birinchi marta nemis olimi I.Gartman kuzatgan. Yulduzlardan kelayotgan nur Yulduzlararo muhitda qisman yutiladi va undan qaytadi. Nur yutilishi tufayli bir spektral sinfdagi bizdan turlicha masofada joylashgan yulduzlarning spektral tarkiblari har xil boʻladi. Uzoqdagi yulduz yaqindagiga qaraganda qizilroq boʻlib koʻrinadi. Kuzatuvlarga koʻra, Yulduzlararo muhit asosiy massasining 80% ini vodorod gazi, taxminan 18% ini geliy gazi tashkil etadi. Qolgani boshqa kimyoviy modsalardan iborat. Vodorod gazi fazoda ikki xil holatda uchraydi: 1) ionlashmagan neytral vodorod H1 soha. 2) ionlashgan vodorod HII soha. H1 soha oʻzidan 21 sm toʻlqin uzunlikda radionurlanish tarqatadi va radioteleskop orqali spiral tarmoqlar sifatida koʻrinadi. Ushbu gaz qatlami Somon Yoʻli boʻylab maksimal zichlikka ega boʻlib, uning oʻrtacha qalinligi 200 parsek. Ionlashgan HII soha qaynoq yulduzlar atrofida uchraydi. Ularning asosiy qismi Galaktikamiz markazidan 4000— 7000 parsek oraligʻida halqasimon tarzda kuzatiladi. HII sohaning oʻrtacha temperaturasi 8000 K gacha yetadi. Yulduzlararo muhitning chang zarrachalari aslida yulduzlar atmosferasining eng "sovuq" qismlarida vujudga kelib, yulduz shamoli taʼsirida fazoga tarqaladi. Bu changlarning oʻrtacha oʻlchami 0,0001—0,001 mm oraligʻida. Chang oʻzagi grafit yoki silikatdan iborat boʻlib, oʻzak turli molekulalardan tashkil topgan muz qatlami bilan oʻralgan. Chang moddasining Yulduzlararo muhitdagi zichligi undagi gaz zichligidan 0,001 marta kichik.
Umuman olganda, Somon Yo'lidagi ko'rinadigan moddalarning taxminan 15% yulduzlararo gaz va changdan iborat.. Yulduzlararo muhitning taxminan 99% yulduzlararo gazdan tashkil topgan va uning massasining taxminan 75% vodorod (molekulyar yoki atomik) shaklida, qolgan 25% geliydir.
Bazida tungi ochiq osmonda yorqin obyektning xarakatiga ko’zimiz tushadi. Bu xalq tilida “yulduz uchdi” ibrasi bilan tanish. Aslida esa bu yer atmosferasiga kosmik chiqindilarning kirib kelishi va o’zaro ishqalanishi natijasidagi yorqin obyektning harakati. Fan tilida bu meteorlar deyiladi. Meteorning yuqori tezlikdagi xarakatiga yerning atmosferasi qarshilik qiladi va natijada meteor qizib yorqin nurlanish chiqaradi. Ma’lum vaqtdan so’ng yonib tugaydi. Bunday noyob hodisa yer atmosferasining mavjud ekanligini, ya’ni yer satxidan ma’lum balanglikda ham gaz (modda) bor ekanligidan darak beradi.
Xuddi shu o’xshashlikni galaktikamiz tojiga nisbatan ham qo’llasak bo’ladi. Xuddi shu tarzda, FUSE astronomlari hozirgi kunda Somon yo'li galaktikasini o'rab turgan ulkan, kengaytirilgan issiq toj borligi to'g'risida xulosa chiqarishmoqda. Ushbu issiq toj, umuman kutilmagan bo'lsa ham, hech qachon aniqlanmagan. U juda nozik va shu qadar issiqki, biz koinotdagi uzoqroq ob'ektlarni kuzatayotganda doimo unga qarab turamiz!
FUSE astronomlari galaktikamiz yaqinida yuqori tezlikdagi molekulyar bulutning harakatini kuzatganda ularda yuqori temperatura aniqlashdi. Aslida esa radio diapazonda uning ichki temperaturasi bu ko’rsatkichdan past ekanligini ko’rsatdi. Bundan tashqari unda kislorodning emission chiqizlari kuzatildi. Xuddi meteorga o’xshash holat, ya’ni molekulyar bulutning ichki temperatura past sirtida esa baland. FUSE astronomlari shunday xulosaga keldiki bu bulut xarakati davomida qandaydir modda (gaz) bilan ishqalanib sirti qizishiga olib kelayabdi.
Galaktik toj uzoq vaqt davomida kuzatilmay kelmoqda, chunki u issiq (taxminan 1 million daraja) va zichligi juda past (ehtimol o'rtacha 10000 kub santimetrga bitta zarracha!). Uning tashqi tomoni aniq belgilanmagan (ehtimol u erda haqiqiy "chekka" umuman yo'q), ammo kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, toj hech bo'lmaganda bizning qo'shni galaktikalarimiz - Magellan bulutlariga qadar cho'zilgan, ular 150 ming yorug'lik yili uzoqroqda. Shunday qilib, bizning Galaktikamizning bu ko'rinmas komponenti 100 million quyosh massasini yashirishi mumkin va FUSE bilan kuzatilgan bulutli isitishni hisobga olmaganda, aslida ko'rinmas bo'lishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
