Saqlagichlar

12.1-расм. Электромагнитли секинлатувчили реле. 

texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish uchun katta qiymatga ega bo‘lgan 
xayallash vaqtini xosil qilish talab qilinadi (bir necha minutdan to bir soatgacha). 
Elektromagnitli sekinlatuvchi relening tuzilishi va ishlash prinsipini ko‘rib 
chiqamiz. REV-800 tipidagi shunday relening ko‘rinishi - rasmda aks ettirilgan. 
Ushbu relening magnit zanjiri 
magnit o‘tkazgichi 1, yakorp 2 va nomagnit 
prokladka 3
(ya’ni ikki element orasiga qistirib qo‘yiladigan narsa- qistirma) 
lardan tuzilgan.
Magnit o‘tkazgichi asosini tashkil etuvchi 
plita 4 ga quyma alyuminiy 
sokolp 5
yordamida qatiriladi. Mazkur sokolp relening 
kontakt tizimi 6 
ni qatirish 
(o‘rnatish) uchun ‘am xizmat qiladi. Magnit o‘tkazgichining to‘g‘ri to‘rtburchak 
shakldagi kesim yuzaga ega bo‘lgan 
yarmosiga
yapaloqlashtirilgan naysimon 
gilpza shaklidagi 
qisqa tutashgan g‘altak 8
o‘rnatiladi. 
Magnitlovchi g‘altak 7
silindr shaklidagi o‘zakka joylashtiriladi. YAkorp prizmada o‘zakka nisbatan 
aylanma ‘arakat qiladi. 
Prujina 9
tomonidan ‘osil qilinayotgan kuch, shplint 
yordamida ‘arakati cheklanuvchan, 
tojsimon gayka 10 
yordamida o‘zgartiriladi. 
YAkorpni qo‘yib yuborish jarayonida katta ‘ayallash vaqti ‘osil qilish uchun 
magnit zanjirining ulangan ‘olatida ishchi va parazit (ortiqcha) zazor (‘avo 
bo‘shlig‘i)ning katta magnit o‘tkazuvchanligiga ega bo‘lishi talab qilinadi. Buning 
uchun yarmo va o‘zakning uchlari ‘amda yakorning ularga yondoshadigan tomoni 
diqqat bilan chilvirlangan bo‘lish kerak. Alyuminiydan quyma shaklda 
tayyorlangan relening asos qismi ‘am o‘ziga xos qisqa tutashtirilgan g‘altak 
vazifasini bajarib, ‘ayallash vaqtini qo‘shimcha oshishini ta’minlaydi. 
YAkorpning qo‘zg‘alishi davridagi m.yu.k. o‘zining belgilangan qiymatidan 
kam bo‘lgani sababli rele kuchlanish manbasiga ulanganda ishlab ketish vaqti 
kichik bo‘ladi. Qisqa tutashtirilgan g‘altakli relelar uchun bu vaqt 0,05 - 0,2s. ni 
tashkil etadi. SHunday qilib, elektromagnili sekinlatuvchi relelarda ishlab ketish 
vaqtini ‘ayallatish bo‘yicha imkoniyatlari cheklangan. Ulash paytida ulashni 
‘ayallatish talab qilingan ‘ollarda, 
oraliq relelar (RP)
ni o‘z ichiga olgan 
sxemalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir (12.3-rasm).

---

12.3-rasm. Elektromagnitli sekinlatuvchi relelarni 
ulash sxemasi. 
RV relesining g‘altagi RP relesi g‘altagining uzuvchi kontakti orqali doimo 
kuchlanish ostida bo‘ladi. RP relesining g‘altagi manbaga ulangach, uning kontakti 
uziladi va RV relesi g‘altagini manbadan uzadi. RV relesining yakori o‘zakdan 
ajraladi va belgilangan ‘ayallash vaqti ‘osil qilinadi. RV relesi ushbu sxemada 
albatta qisqa tutashtirilgan g‘altakka ega bo‘lishi talab qilinadi. 
Elektr zanjirlarini 
avtomatik ‘avo uzgichlari (avtomatlar) 
to‘g‘risidagi 
umumiy tushunchalarni ko‘rib chiqamiz. Bu erda apparatning 
‘avo uzgichlari
deb 
atalishining ma’nosi shundaki, avtomatlar yordamida zanjirni uzish paytidagi ‘osil 
bo‘lgan yoy aksariyat ‘ollarda ‘avoda so‘ndiriladi (o‘chiriladi). 
Avtomatlar
, elektr zanjirlarini normal bo‘lmagan va avariya rejimlarida, 
ya’ni yuklama toki ortib ketganda (peregruzka), qisqa tutashuv chog‘ida, manba 
kuchlanishining ‘addan ziyod kamayib ketganida, zanjirlarni uzish uchun 
qo‘llanadilar. 
Avtomatlarga quyidagi talablar qo‘yiladi: 
1. Avtomatlarning tok o‘tkazish zanjirlari nominal tokni qancha bo‘lmasin 
uzoq davom etgan vaqtda o‘tkazishi talab qilinadi. Uzoq muddat ulangan ‘olatda 
ishlash rejimi avtomatlar uchun normal rejim deb hisoblanadi. 
2. Avtomatlar, qiymati o‘nlab va ‘atto yuzlab kiloamper bo‘lgan, qisqa 
tutashuv toklarini ko‘p martalab uzish imkoniyatiga ega bo‘lishlari kerak. 
3. Energetik qurilmalarining elektrodinamik va elektrotermik barqarorligini 
oshirish, qisqa tutashuv toki ta’sirida qurilmalarning butunlay ishdan chiqishini 
kamaytirish uchun avtomatlar zanjirlarni uzish vaqtining juda kichik qiymatiga ega 
bo‘lishlari kerak. 
Tok kuchi 200A dan yuqori bo‘lgan avtomatning prinsipial sxemasini ko‘rib 
chiqamiz (18.1-rasm). 
Avtomatning tok o‘tkazuvchi zanjiri asosiy (3) va yoy o‘chirish (1) 
kontaktlariga ega. Avtomat qo‘l bilan dasta (rukoyatka) (12) yordamida yoki 
elektromagnit (4) yordamida ishga tushirilishi (ulanishi) mumkin. 6 va 7 raqami 
bilan belgilangan zvenolar va tiragich 13 erkin ajratish mexanizmi hisoblanadi. 
Avtomatni o‘chirish (uzish) dasta (12) orqali qo‘l bilan yoki 5,8,10,11 raqamlari 
bilan belgilangan ajratgichlar orqali amalga oshiriladi. Kontaktlarning ajralish 

---

tezligi prujina 9 orqali ta’minlanadi. Zanjirni uzish paytidagi ‘osil bo‘lgan yoyning 
o‘chirilishi kamera 2 da amalga oshiriladi. 
Avtomatlarning asosiy parametrlari quyidagilar hisoblanadi: uzoq muddatli 
nominal tok; nominal kuchlanish; eng yuqori uzish toki; o‘z (sobstvennoe) va to‘la 
o‘chirish (uzish) vaqti. 
Avtomatning o‘z o‘chirish (uzish) vaqti deganda, avtomatning ishlab ketishi 
uchun sharoit tug‘ilgan paytidan to kontaktlarning o‘zaro ta’sirlashuvi tugaguncha 
bo‘lgan vaqt tushuniladi. Agar ushbu vaqt 0,01s. ga teng yoki undan ortiq bo‘lsa, 
avtomat oddiy (tez ishlamaydigan) avtomat deb hisoblanadi. Tez ishlovchi 
avtomatlarda bu vaqt 0,002-0,008s. ni tashkil etadi. 
18.1-rasm. Avtomatning prinsipial sxemasi. 
Avtomatlar o‘zlariga ta’sir etuvchi kattaliklar turiga qarab, 
tok bo‘yicha 
maksimal avtomatlar; tok bo‘yicha minimal avtomatlar; teskari tok avtomatlari; 
tok xosilasiga ko‘ra ishlovchi maksimal avtomatlar; qutblangan maksimal 
avtomatlar
ga bo‘linadilar. 
Saqlagichlar
– elektr qurilmalari va sxemalarini yuklama toki ortib ketishi 
va qisqa tutashuv tokidan ‘imoya qilish uchun belgilangan elektr apparatlaridir. 
Erib ketish uchun mo‘lajallangan o‘tkazgich
(keyinchalik saqlagichning 
eruvchi o‘tkazgichi deb yuritamiz) va eruvchi o‘tkazgich (plavkaya vstavka) 

---

erigandan so‘ng ‘osil bo‘lgan yoyni o‘chirish uchun belgilangan 
yoy o‘chirish 
qurilmasi
, saqlagichning asosiy elementlari hisoblanadi. 
17.3-rasm PR tipidagi saqlagich. 
Elektr yoyi yopiq ‘ajmda o‘chiriladigshan PR-2 tipidagi saqlagich 
konstruksiyasi. 17.3-rasmda aks ettirilgan. Saqlagichning eruvchi o‘tkazgichi 3 
shtamplash yo‘li bilan ruxdan yasalib, pichoqsimon kontaktlar 5 ga shaybali boltlar 
bilan qatiriladi. Eruvchi o‘tkazgich germetik trubkasimon patron ichiga 
joylashtiriladi. Patron esa o‘z o‘rnida fibrali (presslangan, elastik va pishiq) silindr 
1, latundan yasalgan ‘alqa (oboyma) 2 va latun qalpoqcha 4 lardan tuzilgan. Tok 
kuchi 15A dan 60A gacha bo‘lgan saqlagichlar sodda konstruksiyadagi kontakt 
tizimiga ega bo‘ladi (17.3,a-rasm). Eruvchi o‘tkazgich, nominal kuchlanish 
miqdoriga qarab, bittadan to to‘rttagacha toraygan bo‘lakchalarga ega bo‘lishi 
mumkin (17.3,v-rasm). Eruvchi o‘tkazgichning aynan shu toraygan bo‘lakchalari 
qisqa tutashuv paytida tezlik bilan erib ketishni ta’minlab, tokni cheklash effektini 
‘osil qiladi. 
Saqlagichlarga quyidagi talablar qo‘yiladi: 
1. Saqlagichning vaqt-tok xaraktristikasi ‘imoyalanayotgan ob’ektning
xarakteristikasidan pastda joylashgan bo‘lishi kerak. 
2. Qisqa tutashuv chog‘ida saqlagichlar selektiv (aynan avariya ‘olatdagi 
bo‘lakni uzish) ishlashni ta’minlashlari kerak. 
3. Saqlagichlarning ‘arakteristikalari stabil (bir xilda, o‘zgarmas) bo‘lishlari 
kerak. 
4. Qurilmalar quvvatining oshib borishini hisobga olgan ‘olda, saqlagichlar 
yuqori darajadagi o‘chirish (uzish) ga qodir bo‘lashlari kerak. 
5. Ishdan chiqqan saqlagich yoki o‘tkazgichni yangisi bilan almashtirish 
ko‘p vaqt talab qilmasligi kerak.