«Sanoatni axborotlashtirish» fakultеti «Axborot tizimlari tеxnologiyalari» kafеdrasi

Elektr mashina — mexanik energiyani elektr energiyasiga va elektr energiyasini mexanik energiyaga hamda elektr energiyasini boshqacha kuchlanish, tok kuchi, chastotaga ega bo’lgan va boshqalar parametrli elektr energiyasiga aylantiruvchi qurilma. Ishi elektromagnit induksiya hodisasiga hamda elektr toklari va magnit maydonlarning o’zaro ta’sirlashuvini belgilaydigan qonunlarga asoslanadi. Mexanik energiyani elektr energiyasiga aylantirishda elektrmashina generatori, elektr energiyasini mexanik energiyaga aylantirishda esa elektr dvigatel qo’llanadi. Bu mashinalar ham generator, ham dvigatel rejimida ishlashi mumkin (yana q. Asinxron elektr mashina, Kollektorli mashina). Tok turini, chastotani, fazalar sonini, kuchlanishni o’zgartirish uchun elektr mashina o’zgartirgichlaridan, elektr mashina kuchaytirgichlaridan, elektr transformatori va boshqalardan foydalaniladi. Maxsus qurilmalar, mas, magneto, payvandlash generatori, taxometr, tortuvchi elektr dvigatellarni ham Elektr mashina jumlasiga kiritish mumkin. Elektr mashinalar uyro’zg’orda, xalq xo’jaligining deyarli barcha tarmoqlarida, sanoat va transportda qo’llanadi.


Asinxron elektr dvigatel — dvigatel rejimida ishlaydigan asinxron mexanik energiyaga aylantirib beradi. Ish tarzi stator chulg’amlari bo’ylab uch fazali o’zgaruvchan tok o’tganda vujudga keladigan aylanuvchi magnit maydonining stator maydoni rotor chulg’amlarida hosil qiladigan tok bilan o’zaro ta’siriga asoslangan. Rotorning aylanish tezligi asosan quyidagi for60/71-S_muladan aniqlanadi: p = —~— , bunda:f— ta’minlovchi tok chastotasi; r — mashina qutblari soni; s— sirpanish, ya’ni rotor nisbiy tezligining statorning aylanuvchi magnit maydoniga nisbatan orqada qolishini ko’rsatuvchi son. 


Aylanish tezligini tok chastotasi, qutblar soni va sirpanishga ta’sir etib o’zgartirish mumkin. Tok chastotasini o’zgartirish energiya iyerofini cheklagan holda tezlikni ravon o’zgartirishga imkon beradi. Shuning uchun chastota bo’yicha boshqariluvchi Asinxron elektr dvigatelni yaratish asosiy muammolardan biriga aylangan. Asinxron elektr dvigatel elektr yuritmalarda asosiy dvigatel sifatida ishlatiladi. Quvvati bir necha Vt dan o’nlab MVt gacha bo’ladi. Asinxron dvigatellar "Arago-Lens diski" xodisasi asosida ishlaydi. Induktor (lot. induco — kiritaman, uyg’otaman) — 1)qizdirish I. i — qagtiq, suyuq va gazsimon o’tkazgichlarni induksion qizdiradigan qurilma. O’zgaruvchan magnit maydon hosil qiluvchi induksiyalovchi simdan va qurilmaga elektr toki keltiruvchi tok o’tkazgichdan iborat; 2) telefon I.i — dastaki ishlatiladigan past (18 — 21 Gs) chastotali o’zgaruvchan elektr tokida ishlaydigan magnito-elektr generator. I. ning aylanuvchi chu-lg’amdan va ikki qo’zg’almas to’g’ri burchakli doimiy magnitdan iborat; qo’zg’almas chul-g’am va aylanuvchi ko’p qutbli halqasimon magnitdan iborat xillari bor (rasm). I. harbiy va qishloq telefon aloqada, mahalliy bata-reyalarda ishlaydigan telefon tarmoqlarida qo’llaniladi; 3) elektr mashina I. i — mashinaning uyg’otish chulg’ami qismi. Turbogenerator bug’ yoki gaz turbinasi bilan xarakatga keltiriladigan elektr energiya generatori; yaqqol ko'rinmaydigan qutbli mashinalar, asoan, rotorning aylanish tezligi katta 3000 айл/мин bo'lganda qo'llaniladi. Bunday mashina rotorning konstruksiyasi bo'rtib chiqmagan qutb sifatida, yani uyg'otish cho'lg'ami joylashtiriladigan pazli silindrsimon shaklda yasaladi.