Саноат ва кишлок хужалик асослари ма

 
Mavzu: AGROSANOAT MAJMUI. AGROBIZNES. 
 
 
 
 
 
R E J A:  
1.
 
Agrosanoat to’g’risida tushuncha.  
2.
 
Agrar munosabatlar.  
3.
 
Renta va uning turlari.  
4.
 
Agrobiznes va uning tarkibi.  
 
Agrosanoat qishloq xo’jaligi va u bilan bog’liq sanoat tarmoqlarining 
o’zaro  aloqadorligi  natijasida  yuzaga  keladi.  Agrosanoat  majmui 
quyidagilarni o’z ichiga oladi. 
1.
 
Qishloq xo’jaligi. 
2.
 
Qishloq  xo’jaligi  uchun  texnikalar,  mineral  o’g’itlar,  urug’lar, 
kimyoviy  moddalar  va  boshqa  shu  kabi  maxsulotlar  ishlab 
chiqaradigan sanoat korxonalari. 
3.
 
Qishloq  xg’jaligi  maxsulotlarini  qayta  ishlovchi  sanoat 
korxonalari  (paxta  tozalash  zavodi,  oziq-oqvat  korxonalari, 
to’qimachilik korxonalari va boshqalar).  
 
Bozor  munosabatlari  iqtisodiyotning  hamma  jabhalarini,  jumladan, 
qishloq  xo’jaligini  ham  o’z  ichiga  oladi.  Mazkur  tizimda  agrar 
munosabatlar  alohida  o’rin  tutadi.  Yer  bilan  bog’liq  bo’lgan  iqtisodiy 
munosabatlar  agrar  munosabatlar  deyiladi.  Bu  munosabatlarning  ob’ekti 
yer  bo’lsa,  uning  sub’ektlari  yer  egalari,  yerda  xo’jalik  yurituvchilar, 

---

 
75 
nihoyat, yerga mehnat to’kuvchi kishilar hisoblanadi. Agrar munosabatlar 
o’ta  ko’hna,  iqtisodiy  munosabatlarning  eng  qadimiy  shakli,  chunki 
insonning iqtisodiy faoliyati yerni ishlashdan boshlangan. 
Bozor  tizimi  agrar  munosabatlarga  yangicha  mazmun  beradi. 
Yerning  tovarga  aylanish,  yerga  xilma-xil  mulkchilikning  paydo  bo’lishi, 
yerning  tadbirkorlik  ob’ekti  bo’lishi,  yerning  garovga  qo’yilishi,  nihoyat 
yer  uchun  pul  shaklida  renta  undirilishi,  agrobiznesning  maxsus  faoliyat 
turiga aylanishi bozor tizimi bilan bog’liq. Agrar munosabatlarning ob’ekti 
bo’lmish  yer  maxsus    resurs  bo’lganidan  uning  xususida  ham  o’zigagina 
xos  bo’lgan  iqtisodiy  aloqalar  kelib  chiqadi.  Yer  har  qanday  ishlab 
chiqarishning  umumiy  sharti.  Yerdan  tashqarida  ishlab  chiqarishning 
bo’lishi  mumkin  emas.  Insoniyat  hali  koinot  makonida  ishlab  chiqarishni 
uyushtirganicha  yo’q.  Yerda  qishloq  xo’jaligi  yuritiladi,  sanoat,  qurilish 
korxonalari  joylashadi,  yer  ustidan  va  ostidan  yo’llar  o’tadi,  yer  qa’rida 
qazilma  boyliklar  joylashgan,  yerda  o’rmon  xo’jaligi  yuritiladi,  turar-joy 
va  madaniy-maishiy  binolar  qad  ko’taradi  va  hokazo.  Shu  sababli  har 
qanday  iqtisodiy  faoliyat  ma’lum  darajada  yer  bilan  bog’langan  deb 
aytamiz. 
Qishloq  xo’jaligi  uchun  yer  asosiy  shilab  chiqarish  omili  vazifasini 
o’taydi.  Ma’lumki,  qishloq  xo’jaligidagi  ishlab  chiqarish  ikki  yoqlama 
xarakterga ega: birinchidan, iqtisodiy jarayon bo’lsa,  ya’ni inson  mehnati 
natijasida  yuz  bersa,  ikkinchidan  tabiiy-biologik  jarayon  bo’lib,  mahsulot 
yetishtirish  tabiiy  omillarga,  masalan,  o’simlik  yoki  hayvonlarda 
kechadigan biologik o’zgarishlarga, iqlim sharoitiga, ob-havoning qanday 
kelishiga,  tuproqning  tabiiy  hossalariga  bog’liq.  Qishloq  xo’jaligi 
insonning  tabiati  bo’lgan  munosabati  bilan  kishilarning  o’zaro 
munosabatlari    yaxlitlikda  borishini  talab  qiladi  va  iqtisodiyotning  agrar 
sektorini      tashkil  etadi.  Bu  sohada  asosiy    resurs  yer  bo’lib,  u  hech  bir 
tengi  yo’q,  tanho  o’ziga  xos  xususiyatlarga  ega.  Ammo  yer  eng 
cheklangan resurs, uni mehnat bilan yaratib bo’lmaydi. Ko’pgina resurslar 
bir-birining  o’rnini  bosa  oladi.  Masalan,  mehnat  resursini  mashina  bilan 
almashtirish mumkin. yerniig o’rnini esa hech bir resurs bosa olmaydi, shu 
jihatdan  u  o’ta  noyob  va  asosiy  resurs  hisoblanadi.  Uning  asosiyligi 
shundaki,  yer  boshqa  resurslarga  qo’shimcha  sifatida  amal  qilmaydi. 
Masalan,  sanoatda  stanoklarga  qo’shimcha  resurs  sifatida  kompyuter  va 
uning programmalari qo’llanadi. yerni boshqa resurs bilan almashtirib ham 
bo’lmaydi,  ammo  uning  muqobil  ishlatish  usullari  g’oyat  ko’p  bo’ladi. 
Shu  sababli  yerga  talab  muttasil  oshib  boradi.  Bu  talab  yer  bilan  bog’liq 

---

 
76 
bo’lgan  ishlab  chiqarishning  kengayishi  va  yerning  unumdorligiga  qarab 
o’zgaradi. 
Yer 
cheklangan, 
uni 
ishlab 
chiqarib 
bo’lmaydi, 
ammo 
foydalaniladigan yerlarni ularga investitsiya sarflab ko’paytirish  mumkin. 
Masalan, qo’riq yerlarni sug’orish va botqoq hamda zax yerlarni qurutish 
orqali  ekin  maydoni  tabiatan  cheklangan  bo’lsada,  shu  doiradan 
chiqmagan  holda  yaroqsiz  yerlar  hisobidan  qishloq  xo’jaligiga  yaroqli 
yerlarni ko’paytirish mumkin. Yer resursi cheklalganligidan yerning taklifi 
noelastik, ya’ni o’zgarmaydigan bo’ladi. Bu bilan yer boshqa resurslardan 
jiddiy  farqlanadi.  Ma’lumki,  agar  talab  oshsa,  bunga  javoban  taklif  ham 
ko’payadi, lekin yer bu qoidadan istisno etiladi, chunkn yer tabiat mevasi 
bo’lganidan  uni  mehnat  bilan  ko’paytirib  bo’lmaydi.  Yer  hammabop 
resurs. Unda dehqonchilik qilish, undirma sanoat yurgizish, qurilish qilish 
mumkin.  Undan  har  xil  maqsadda  va  har  xil  yo’l  bilan  foydalanish 
mumkin. Yer tabjat mahsuli bo’lganidan uning sifati jiddiy tabaqalashadi, 
yer  uchastkalari  turli  tabiiy-iqlim  mintaqalarida  joylashadi,  tuproqning 
tarkibi har xil bo’ladi. Shu sababdan yerlarning    tabiiy hosildorligi keskii 
farqlashdi.  O’ta  yaxshi,  yaxshi,  o’rtacha,  yomon  va  nihoyat  o’ta  yomon 
yerlar 
mavjud. 
Qishloq 
xo’jaligida 
yerning 
sifati 
mehnat   
unumdorligining muhim omili hisoblanadi.  
Yerga  ikki  xil  monopoliya  mavjud  bo’ladi.  Birinchidan,  yer  qadr-
qiymati  baland  resurs  sifatida  mulk  monopoliyasida  turadi,  ya’ni  egasi 
yo’q  yer  bo’lmaydi.  Yer  cheklangan  miqdorda  bo’lganidan  uni  mulk 
sifatida  ko’paytirib  ham  bo’lmaydi.  Bunday  hodisa  yerga  mablag’ 
sarflashni  uning  egasiga  bog’liq  qilib  qo’yadi.  yer  egasining  mulkdor 
sifatida  manfaati  bor,  ya’ni  u  o’z  yeridan  naf  ko’rishi  kerak.  Shu  sababli 
yer  ishlatish  uchun  tekinga  berilmaydi,  egasiga  undan  foydalanish  haqini 
to’lash  zarur.  Ikkinchidan,  yer  xo’jalik  yuritish  ob’ekti  sifatida  egallab 
olinadi,  ya’ni  yerda  turli  xo’jaliklar  tashkil  topadi,  yaroqli  yer  bo’sh 
turmaydi.  Xullas,  yaroqli  yerlar  doim  band  bo’ladi.  Yer  resurs  sifatida 
egalari  qo’lida  bo’lar  ekan,  ular  boshqa  resurs  egalari  singari  uy 
xo’jaliklari tarkibiga kiradi. Binobarin, uy xo’jaliklari o’rtasida munosabat 
yer  xususida  ham  bo’ladi.  Yer  mulk  bo’lganidan  mulkdorning  roziligisiz 
uni ishlatib bo’lmaydi. Undan faydalashi uchun uning egasiga haq to’lash 
kerak.  Yer  o’z  egasining  mulki  bo’lib  qolgani  holda  vaqtincha  boshqa 
mulk sohibi, xususan tadbirkor tomonidan ishlatilishi mumkin.