Sanoat texnologiyasi

1

11-§. YORUG’LIK DISPERSIYASI

11.1. Yorug’likning dispersiyasi


Dispersiya hodisasi deganda, muhit sindirish ko’rsatkichinig yorug’lik to’lqin uzunligiga (chastotasiga) bog’liqligi tushuniladi.


^{n ( )} _; ^{n ( )} _(11.1)


Isaak Nyuton oq yorug’lik dastasini shisha prizma orqali o’tkazib, ekranga turli ranglar ketma-ketligidan tashkil topgan spektrni kuzatdi (11.1- rasm). Bu hodisaga yorug’lik dispersiyasi deb aytiladi.
Dispersiya hodisasi nafaqat prizmada, balki juda ko’p boshqa hollarda ham kuzatiladi. Masalan, quyosh nurlarining atmosferada hosil bo’ladigan suv tomchilarida sinishi uning rangli nurlarga ajratilishi, ya’ni kamalakning hosil bo’lishiga olib keladi.

11.1-rasm. Yorug’likning prizmadan o’tganda sochilishi.


11.2. Anomal va normal dispersiya


Normal dispersiya holida to’lqin uzunligi ortishi bilan muhitning sindirish ko’rsatkichi kamayadi. Bu vaqtda qizil nurdan boshlab binafshagacha bo’lgan barcha rang tasmalari uzluksiz bir-biriga o’tadi. Hosil bo’lgan rangli tasmalar ketma-ketligi quyidagicha bo’ladi: qizil, zarg’aldoq, sariq, yashil, ko’k, havo rang va binafsha. Bu nurlarning to’lqin uzunligi 7700 A⁰ dan 4300 A⁰ intervalida bo’ladi (1 A⁰ = 10^{- 10} m). To’lqin uzunliklari qizil nurning to’lqin uzunligidan katta bo’lgan nurlarga infraqizil va binafsha nurning to’lqin uzunligidan kichik bo’lgan nurlarga ultrabinafsha nurlar deyiladi.
Normal dispersiyadan tashqari anomal dispersiya ham vujudga keladi (11.2.a-rasm, AB egri chizig’i). Anomal dispersiya vaqtida muhit sindirish
ko’rsatkichining to’lqin uzunlikka bog’liqligi funksiyasida uzilish vujudga keladi (11.2.b-rasm)

a



b

11.2-rasm. Anomal dispersiya holida to’lqin uzunlikning sindirish ko’rsatkichiga bog’liqligi






11.3-rasm. “Anomal dispersiya” animatsiyasidan fragmentlar

ROJDESTVENSKIY
DMITRIY
SERGEYEVICH


va bu bog’lanish grafigi 1.3-rasmda keltirilgan. Rojdestvenskiy nazariyasiga ko’ra, anomal dispersiyaning hosil bo’lishiga ma’lum bir to’lqin uznliklarda yoki chastotalarda muhit tomonidan yorug’likning yutilishi sabab bo’ladi (1.4-rasm).
Rasmdan ko’rinadiki, natriy bug’larining yorug’lik yutilishi natijasida spektrda anomal dispersiya vujudga keladi. Haqiqatdan ham, dispersiya holatini yorug’likning yutilish spektri bilan ustma-ust tushursak, bu spektr dispersiyaning anomal qismiga to’liq mos keladi.