Sanoat sohalari texnologiyasi

Qayta o`rashga qo`yilgan texnоlоgik talablar. 
- Ipning fizik-mexanik xususiyatlari yomоnlashmasligi (pishiqligi va elastikligi saqlanib 
qоlishi); 
- O`ramadagi o`ramlar tuzilishi ipni keyingi jarayonlar (tandalash va to`quvchilik)da yyengil
chuvalab chiqib, bu jarayonlarni katta tezlikda bajarilishini ta`minlash; 
- Bоbinalardagi ipning uzunligi ilоji bоricha katta bo`lib, xamma guruhlar (partiyalar)dagi 
barcha bоbinalarda bir xil bo`lishi; 
- Iplarning tarangligi dоimо o`zgarmasdan va xamma bоbinalarda bir xil bo`lishi kerak; 
- Iplarning uchlari pishiq ulangan bo`lib, ulangan jоy yo`g`оnlashmasligi va keyinchalik 
to`qimani sirtqi ko`rinishiga salbiy ta`sir etmasligi kerak; 
- Qayta o`rashda chiqindilar ilоji bоricha kam bo`lishi kerak; 
- Jarayon serunumli va kam mehnat talab etilishi maqsadga muvоfiq. 
Qayta o’rashda iplar tarangligi. O’rash paytida o’ramning to’g’ri shaklini hosil 
qilish va ma
`lum zichlikka e`ga bo’lish uchun qayta o’rashda iplar tortib, taranglanadi (iplarning 
uzish kuchi 10-15%). Iplar bo’sh yumshoq o’rashi oqibatida iplarni pishitishda ma`lum 
qiyinchiliklar yuz beradi, biroq, qayta o’rash chog’ida iplarning yuda tarang tortilishi ularning 

---

111 
e`lastik (e`giluvchanlik) hossasi ko’rsatkichlarini pasaytirishi mumkin, bu e`sa pishitilgan 
iplarning hossasiga va ulardan tayyorlanadigan mahsulotlarga salbiy ta`sir ko’rsatishi mumkin. 
Bundan tashqari, taranglash me`yoridan oshsa, qayta o’rash paytida iplar ko’p uzilishi mumkin, 
oqibatda qayta o’rash mashinasining unumdorligi pasaiadi va iplardagi nuqsonlar ko’paiadi.
Qayta o’rash vaqtida iplar tarangligi kattaligiga ko’pgina quyidagi omillar ta`sir qiladi: 
o’ralalayotgan pakovka (pochatka,bobina) tuzilishi va shakli, iplarni o’rash usuli, iplar ilashish 
kuchi, pakovka sirtiga, yo’naltirgichga va tortuvchi qurilmaga iplar ishqalanishi, markazdan 
qochma kuch va havo qarshiligi, qayta o’rash tezligi, qayta o’ralayotgan ip chiziqiy zichligi. 
Qo’zg’almas pakovkadan ip chuvatishda markazdan qochma kuch ta`siri natiyasida
pakovka o’qidan chiqib, ballon hosil qiladi. Bunda ballonning har bir e`lementi murakkab 
harakatlanadi. Ip o’z o’qi bo’ylab ilgarilama va o’ralayotgan pakovka o’qi atrofida e`sa aylanma 
harakat qiladi. Ip pochatkadan chuvalib chiqishida taranglik bir hil bo’lib qolmaydi, chunki 
pochatkaning konussimon uchidagi har bir qatlam radyusi kattalashgan sari ip tarangligi ham 
ortib boradi. Katta tezlikda ipni chuvatishda ballon mavyudligi natiyasida hosil bo’lgan ip 
tarangligi unchalik kattamas ( uzish kuchining 10% ni tashkil e`tadi). To’g’ri shakldagi va etarli 
zichlikka e`ga bo’lgan pakovka hosil qilish uchun qayta o’rashda iplarga qo’shimcha taranglik 
beruvchi qurilma o’rnatiladi. 
Qayta o’rashda iplarni tozalash. Ip taranglovchi asbobdan chiqqandan so’ng, tozalab-
nazorat qiluvchi asbobdagi ingichka e`nsiz tirqishga yo’naltiriladi. O’rovchi kallakni qayta 
ta`minlashda tozalab-nazorat qiluvchi asbob yordamida havoni siqish orqali avtomatik tarzda 
tozalanadi. Plastinalar orasidagi tirqish kattaligi ipning chiziqiy zichligiga bog’liq bo’lgan holda 
o’rnatiladi. Odatda karda ipi uchun tirqish kattaligi ipning ikkita diametriga, qayta taralgan ip 
uchun-bir yarim diametriga, pishitilgan ip uchun e`sa- uchta diametriga teng qilib o’rnatiladi. 
Iplarni bobinalarga o’rash. Ip zichligi doimiy bo’lishi uchun bobina sirti chiziqli tezligining 
doimiyligini ta`minlash kerak. Shuning uchun barabanchadagi ariqcha qadami o’zgaruvchan. Ip 
o’raluvchi patron ham konussimon shaklga e`ga. Ip bobinaning barcha sirti bo’ylab taqsimlanishi 
uchun o’rovchi barabancha pulsatciialanib o’zgaruvchi tezlikda aylanadi. Qayta o’ralayotgan ip
bobinaga ip o’rashida yakhshi sharoit yaratish uchun katta yon tomoniga qabariq sferik shakl 
beriladi, kichik yon yuzasiga e`sa botiq sferik shakl beriladi. Ip uzilsa yoki ip o’rami tushib 
ketsa, bobina avtomatik tarzda ko’tariladi. Shu tarzda o’ram qatlamida ip eyilishining oldi 
olinadi. 
O’rovchi mashinalar va avtomatlarning hususiyatlari. 
Iplarni qayta o’rash uchun ilgari turli konstruktciyadagi o’rovchi mashinalar qo’llanilgan. 
Ushbu mashinalarda tsilindrsimon va konussimon bobinalar (oddiy yoki yumshoq) shakllanar 
edi. Shuningdek mashinalar yordamida paxta tolali, yun, yarimyunli, yakka va pishitilgan iplarni, 
kimyoviy va aralash iplarni parafinlash amalga oshirilar edi. Hozir to’qimachilik korhonalarida
iplarni qayta o’rash turli konstruktciyadagi o’rovchi avtomatlarda amalga oshiriladi. O’rash 
avtomatlari yuqori unumdorligi, qayta o’rash yarayonida boshqarishning avtomatlashtirilgan 
tizimi qo’llanilishi, qayta o’ralayotgan ip e`lektron nazorat qilinishi, va iplar tugunchasiz ulanishi 
bo’yicha o’rovchi mashinalardan ustun turadi 
O`raladigan o`rama turiga qarab qayta o`rash mashinalari quyidagi turlarga bo`linadi: 
bоbina o`rоvchi mashinalar, g`altak o`rоvchi mashinalar va naycha o`rоvchi mashinalar. 
1.
Bоbina qayta o`rash mashinalari M-150-2, MT-150, MM-150 rusumlar bilan ataladi. M-
150-2 mashinalarni to`qimachilik kоrxоnalarini turli sоhalarida paxta, jun va bоshqa tоlalardan 
yigirilgan iplarni qayta o`rashda ishlatiladi. 
Ayrim hоllarda iplar bоbinalarda bo`yaladi. Bunday bоbinalarni MM-150 (mоtalnaya 
myagkоy namоtki) mashinalarida maxsus patrоnlarda o`ralib,оddiy bоbinalardan farqi o`ramlar 
zichligini ancha kamligidir. 
2. Ipni g`altakka o`rоvchi mashinalar. Pillakashlik fabrikalarida xоm ipak ipi yigirilganlarda 
keltirilib ularni g`altaklarga qayta o`raladi. Bu ish (mоtal naya dlya shelka), M-210 (210-
urchuqlar оrasidagi masоfa), Suzxоn (Xitоy) mashinalarida bajariladi. Ipak ipi ingichka 1,56, 

---

112 
2,33, 3,32 teks bo`lganligi uchun asоsan xajmi nisbatan katta bo`lmagan gardishli g`altaklarga 
o`ramlari parallel shaklida o`raladi. 
Quyidagi qayta o’rash mashinalari Rоssiya davlatida ishlab chiqarilgan: M-2M, MT-2M, 
MM-2M, MLS-2M(MTM-2), BP-240. 
M-2M- naychaga o’ralgan paxta, jun va ularning kimyoviy tоlalar bilan aralashmasidan 
yigirilgan iplarni bоbinaga krestsimоn o’ram shaklida qayta o’rab berish uchun mo’ljallangan. 
MT-2M- naychaga o’ralgan paxta, jun va ularning kimyoviy tоlalar bilan aralashmasidan 
yigirilgan iplarni bоbinaga krestsimоn o’ram shaklida qayta o’rab berish va parafinlash uchun 
mo’ljallangan. 
MM-2M-xo’l usulda yigirilgan zig’ir ipini yumshоq o’ramli tsilindrisimоn bоbina shaklida qayta 
o’rab berish uchun ishlatiladi. Bu bоbina keyinchalik bo’yashga mo’ljallangan 
MLM-2M- naychaga o’ralgan xo’l usulda yigirilgan zig’ir ipini, paxta, jun va ularning kimyoviy 
tоlalar bilan aralashmasidan yigirilgan iplarni bоbinaga krestsimоn o’ram shaklida qayta o’rab 
berish uchun mo’ljallangan. 
MLS-2M- zig’ir ipini, zig’ir va kimyoviy tоlalar aralashmasidan quruq usulda yigirilgan iplarni 
krestsimоn o’ramli bоbina shaklida qayta o’rab berish uchun ishlatiladi. 
BP-240-sun`iy, sintetik iplarni qayta o’rash uchun qo’llaniladi. 
Chet el firmalarining ipni qayta o’rash avtomatlari tuzilishidagi farqi va afzalliklari 
So`nggi 20-30 yilda chet el firmalarida bir necha turdagi qayta o`rash avtоmatlari 
yaratilgan bo`lib, ularning har birini o`ziga taalluqli afzalliklari va kamchiliklari mavjud. 
O`rash avtоmatlarini ishlatish bitta kiruvchi o`ramani o`rashga sarf bo`ladigan vaqtni 
оddiy qayta o`rash mashinasiga qaraganda 2-3 marta kamayishiga оlib keladi. Shuning bilan 
birga avtоmatlar ishchining mehnat sharоitini ham ancha yaxshilaydi. 
Qayta o`rash avtоmatlari o`raladigan o`ramaning turiga qarab: 

Bоbina o`rоvchi avtоmatlar: 

Naycha o`rоvchi avtоmatlarga bo`linadi.
Horijdan keltirilgan ipni qayta o’rovchi avtomatlarni tasnifiga ko’ra quyidagi belgilari, 
ya'ni o’rov mexanizmi tuzilishiga, uni boshqarishga, ip uzilganda ulash usuliga ko’ra uch 
guruhga ajratish mumkin: 
1. Ipni qayta o’rash mexanizmi harakatlanuvchi, ulash mexanizmi qo’zgalmaydigan; 
2. Ipni qayta o’rash mexanizmi moslamasi harakatlanuvchi; 
3. Ipni qayta o’rash va ulash mexanizmi qo’zgalmas. 
Birinchi guruhga Frantc Myuller Roto Koner modeli (FRG), AM -150-K1 (Rossiya), 
«Djilboks» firmasi (Belgiya), «Ebbot» 12 model (AQSH), Sacm, VN-13 (Frantsiya), «Murata» 
(Yaponiya), Autosuk «Toteks» firmasi (Chehiya). 
Ikkinchi guruhga «Barber-Kolman» firmasi F; FF; FD, modellari «Foster» firmasi 202 
modeli (AQSH), «Savio» firmasi (Italiya). 
Uchinchi guruhga «Multi Koner» Shtayner firmasi (Shveytcariya). 
Birinchi guruh avtomatlarida ko’pgina kamchiliklar mavjud. Masalan, ularning foydali 
ish koeffitcientlari juda past FIK=0,7. Ayrim hollarda ularning unumdorligi M-150-2 mashinasi 
unumdorligidan ham ozdir. 
Birinchi guruhda kiruvchi AM-150-K1 kabi avtomatlarning har bir o’rov barabani 
o’zining elektrodvigateli yordamida harakatga keltiriladi. Har bir o’rov tizimi mashina 
kronshteynida uzluksiz zanjir yordamida ipni tuguvchi moslamaga muvofiq harakat qiladi. 
Avtomatda jami texnologik jarayonlar avtomat ravishda bajariladi. Bu guruhga Germaniyaning 
«Myuller» firmasi chiqaradigan 24 o’rov tizimiga ega bo’lgan avtomat, Shveytcariyaning 
«Shtayner» firmasi chiqaradigan 8 tizimlik avtomati ham kiradi. Bu avtomatlar paxtadan 
yigirilgan iplarni 300-7-1200 m/min tezlikda qayta o’rashga mo’ljallangan bo’lib, ularning 
foydali ish koeffitcienti 0,9 ga etadi. Kamchiligi, biror tizimda ip uzilsa, u ip ulov mexanizmiga 
etib kelgunga qadar bo’sh turadi. 

---

113 
Ikkinchi guruxga kiruvchi avtomatlar ikki tomonlama bo’lib, ipni o’rov tizimini 
harakatlanuvchi ip ulagichlar bilan jihozlangan. Bunday avtomatlar quyidagi ko’rsatkichlari 
bilan farqdanadi: 
- har bir tizimda 2 tadan naycha tutgich: birinchisi ishchi naycha tutgich, ikkinchisi zahira 
naycha tutgich; 
- qisqichli stoyka zahiradagi naycha ip uchini tutib turish uchun taranglovchi va ipni tozalovchi 
moslamalar, ip qoldig’i bilan tsilindr shaklidagi galtakni urchuqqa kiydiruvchi richag; ketma-ket 
statcionar shaklda joylashgan kalavalar vint chizigi bo’ylab o’yimi bo’lgan ikkita valdan harakat 
oladi. O’yimlar ipni ayqash o’rash uchun hizmat qiladi; 
- ipni tuguvchi mexanizm, siqilgan havo yordamida ishlaydigan moslama bilan jihozlangan, 
moslama karetkada uzluksiz harakatlanib, uning tezligi 90 m/min ga etadi; 
-bunday avtomatlarning ipni o’rash tezligi 1000-1200 m/min. FIK-past, ip ko’p uziladi. Bitta 
ishchi 100 tagacha o’rov tizimini boshqarishi mumkin. 
Uchinchi guruh avtomatlarining afzalligi, ularda har bir o’rov tizimining mustaqil ip 
ulagichi bo’lib, har bir tizimda ip uzilgan onda ishga tushiriladi, shuningdek naychadagi ip 
tugaganda yangisi bilan almashtiriladi. Natijada avtomatning FIK-0,95 ni tashkil etadi. Kalava 
diametrlari katta, ogirligi 2,5-3,5 kg qadar. Bu guruhga (AQSH) ning Unikoner avtomati, 
Chehiyaning «Lesona» firmasi Autosuk avtomati, Germaniya «Shlafhorst» firmasining 
Autoconer avtomati kiradi. 
Chehiyaning «Toteks» firmasi Autosuk 2005 modelli ipni qayta o’rash avtomati paxta, 
jun va tabiiy kimyoviy tolalardan yigirilgan chiziqli zichligi 5,0-100 teks bo’lgan iplarni qayta 
orashga mo’ljallangan. Ip avtomatda 500 dan 1200 m/min tezlikda konussimon kalava shaklida 
ayqash o’raladi. 
Avtomat ikki yoqlama bo’lib uning har biri mustaqil avtomat tarzda ishlaydigan o’rov 
tizimidir. Har bir o’rov tizimi uzilgan ip uchini avtomat ravishda topish va naychadagi ip 
uchlarini ulash, ip tugagan naychalarni yangisi bilan almashtirish, ipning yog’on, ingichka 
erlarini uzib tashlash, ipni nuqsonlardan tozalash ishlarini bajaruvchi mexanizm va moslamalar 
bilan jihozlangan. Avtomatning ishlashi uchun elektr tarmog’i va havo kompressorlariga ulash 
kifoya. Ishchi avtomat magazinini naychalar bilan to’ldirib, o’ralib bo’lgan kalavalarni olish 
vazifasini bajaradi xolos. 
Ipni qayta o’rash mashina va avtomatlari faqatgina ipni qayta orashgagina 
mo’ljallanmagan ipni kalavalab boshqa erlarga tashib ketishni osonlashtiradi. 
Uzbekiston to’qimachilik sanoatiga, yuqorida keltirilgan ipni qayta o’rovchi 
avtomatlaridan tashqari ko’pgina chet el firmalarining yangidan-yangi unumdorligi yuqori, 
komp’yuterlashtirilgan zamonaviy ipni o’rovchi avtomatlari keltirilmoqda va ishlatilmoqda. 
Jumladan,