«sanoat marketingi» kafedrasi

2.  Institutsionalizm  iqtisodiy  yo‘nalishining  shakllanishi  va 

rivojlanishi. 

Ijtimoiy-institutsional  yo‘nalishning  boshlanishi  X1X  asrning  oxirlariga 

to‘g‘ri keladi va XX asr 20-30 yillarida AQSh da keng tarkalgan. 

Yo‘nalishning nomi lotincha "InstItut" - so‘zidan olingan. 

---

     

61 

Yo‘nalish  vaqillarining  fikricha  institutlar  jamiyat  rivojlanishining 

xarakatlantiruvchi kuchlari bo‘lib xizmat qiladi. 

Ob’ektiv  iqtisodiy  qonunlar  tan  olinmaydi.  Xususiy  mulk,  soliq,  pul, 

kredit,  foyda  va  savdo  kabi  iqtisodiy  kategoriyalar  jamiyat  ruxining  paydo 

bo‘lishi shakli xisoblanadi. 

Bu  yo‘nalishdagilar  ma’lum  guruxlarning  odat,  an’analari,  yurish-turishi, 

uylash  usullari,  xuquqiy-axlokiy  va  boshqa  ko‘rinishlar  evolyusiyasini  tadqiq 

qiladilar. 

Institutsionalizm  evolyusiyasi  uch  davrga  bo‘linadi.  1.  Eski  negativ 

maktab  (20-30  yillar)  -  T.Veblen  (1857-1920),  J.R.Kommons  (1862-1945), 

U.Mitchell  (1874-1948),  J.Gobson  (1858-1940),  U.Gamilton  g‘oyalarida 

namoyon bo‘ldi. Iqtisodiy jarayonlar turli tushunchalar asosida bayon qilinadi. 

Masalan, 

Veblen  iqtisodiy  jarayonlarni 

ruxshunoslik,  biologiya  va 

antropologiya  bilan  boglaydi.  Kommons  -  ruxshunoslik  xuquqini  ,  Mitchell  - 

antropologiya va matematika xisob-kitoblarini ustun kuyadi. 

2.  Kechki  institutsionalizm  (1  jaxon  urushidan  keyin)  J.M.Klarkning 

"iqtisodiy  institutlar  va  insonlar  farovonligi"  asarlarida,  G.A.Berlining 

"Mulksiz  xoqimiyat"  va  "XX  asr  kapitalistik  inqilobi"  asarlarida,  G.Minzning 

aksionerlar soni ortishi, kapital mulkning kapital funksiyadan ajralish jarayoni 

xaqidagi maqolalarida kayd etilgan.  

3.  Neoinstitutsionalizm  60-70  yillardagi  ijtimoy  institutsional  yo‘nalish. 

Amerikalik nazariyotchi L.Lou, shvetsiyalik iqtisodchi  G.Myurdal tomonidan 

ishlab  chiqarilgan.  J.K.Gelbreyt  va  R.Xeylbroner  tomonidan  rivojlantirilgan. 

Iqtisodiy  jarayonlar  rivoji  industriya  va  texnokratiya  rolining  o‘sishi  bilan 

bog‘liq    qaraladi.  Ijtimoy  xayotga  asoslanib,  iqtisodiy  jarayonlar  borishi 

tushuntiriladi. 

Birinchi davrdagi iqtisodiy g‘oyalar uch oqimga bo‘linadi. 

1.ijtimoiy-psixologik (T.Veblen). 

2.ijtimoiy-xuquqiy (Jon R.Kommons). 

3.emperik yoki kon’yuktura-statistik (U.Mitchell). 

  Institutsional  g‘oyalar  evolyusiyasining  birinchi  davridagi  ijtimoiy-

iqtisodiy qarashlarini uchta asosiy oqimlarga ajratish mumkin. 

1-yo‘nalish  Torsten-Veblen  (Asarlari:2  "Bekorchi  sinflar  nazariyasi 

"(1899),  "Fanning  xozirgi  sivilizatsiyadagi  urni  va  boshqa  ocherklar"  (1919), 

"Zamonaviy  o‘zgaruvchi  tizimlar  to‘g‘risidagi  ocherklar"  (1934))  kitoblarida 

keltiriladi.bo‘larda  davrning  tabiiy  tanlanish  ta’limoti  insoniyat  jamiyatida 

"Yashash  uchun  ko‘rash"  tamoyili  asosida  tadbiq  qilishga  asoslanadi. 

Markscha sinfiy ko‘rash va umuman sinflar mavjudligi inkor etiladi. Industrial 

-texnokratik  konsepsiyalar  ishlab  chiqiladi.  "Industriya"  (barcha  ishlab 

chiqaruvchilarni)  va  "Biznes"  (moliyachilar,  tashqilotchilar,  tadbirkorlar) 

---

     

62 

nazariyasida  ishlab  chiqarishning  moddiy  va  ijtimoiy-iqtisodiy  asoslari 

boglanmagan.bu  yo‘nalish  jamiyatni  islox  qilishda  intelligensiyaning  rolini 

birinchi o‘ringa kuyadi(menedjerlar). 

  2-yo‘nalish  Jon  R.Kommons  (asarlari:  «Kapitalizmning  xuquqiy 

asoslari»(1924),  «Institutsional  iqtisodiyot.  Uning  siyosiy  iqtisoddagi 

urni»(1934), “Jamoa faoliyatining iqtisodiy nazariyasi» (1950)asarlarida bayon 

qilinadi).  

U  iqtisodiyotda  nazariya  va  yuridik  konsepsiyalar  to‘g‘risidagi 

koidalarning o‘zaro korishmalarini taklif etadi. Kapitalizm bozor munosabatlari 

"Odil  bo‘lmagan  ragbat"  illatiga  olib  kelayotganligi  sababli,  almashuv 

munosabatlari odil bo‘lishini ta’minlash, raqobat xavfini yo‘qotishni davlatning 

yuridik  -  qonun  organlari  vositasida  xal  etish  mumkinligi  g‘oyasini  ilgari 

suradi. "Sotsial nizo" ta’limotida nizolarning antogonistik (kelishtirib bo‘lmas) 

emasligini,  ularning  jamiyat  evolyusiyasining  xarakatga  keltiruvchi  omil 

ekanligini aytadi. Ishchi va kapitalizm o‘rtasidagi munosabat- kelishuv bo‘lib, 

bu kelishuv: nizo, o‘zaro ta’sir va yechimdan iborat bo‘ladi. 

U  jamiyatda  ijtimoiy  -  qarshiliklar  kuchayishi,ya’ni  konfliktlarni  yuridik 

kelishuvidan boshqa narsa emas deb xisoblaydi. Jamoatchilik fikri nazoratidagi 

iqtisodiyotni  demonopolizatsiya  qiladigan  xukumat  tuzumi  zarurligiga 

ishonadi. Mulkni o‘z shakliga (moddiy, nomoddiy), karz va karz majburiyatlari 

) va ko‘rinmas (kimmatli kogozlarga) ajratadi. Birinchi o‘ringa ishlab chiqarish 

emas muomala sohasi kuyilgan. 

  3-yo‘nalish  Uesli  Kler  Mitchell  (asari:  «Iqtisodiy  nazariya  tiplari 

to‘g‘risida leksiyalar»(1935) nomi bilan bog‘liq.U Veblenning shog‘irdi bo‘lib, 

ishlab  chiqarish  va  biznes  qarama-qarshiligi  to‘g‘risidagi  fikrni  meros  qilib 

olgan. 

  Odamlarning  jamiyatdagi  xulkini  tadqiqot  predmeti  deb  xisoblaydi. 

Ijtimoiy  psixologiya,  an’ana  va  urf-odatlar  iqtisodiy  xodisalarni  belgilovchi 

omillar  sifatida  qaraladi.  Mitchell  bo‘yicha,  iqtisodiy  ko‘rsatkichlar,  son  va 

rakamlar o‘zgarishidagi qonuniyatlar xal qiluvchi o‘rinni egallaydi. 

U  siklik  xodisalar  tadqiqotchisidir.  Moliya-pul  muomalasi  va  kredit 

kategoriyalari  bilan  siklik  tebranishlarni  o‘zgartirish,  oldini  olish  va 

iqtisodiyotga ta’sir etish mumkin, deb xisoblagan. U katta yillar davomiyligini 

xisoblagan.  Kapitalizmning  inkirozsiz  rivojlanish  modeli  loyixasini  yaratgan. 

Sikllarni  kapitalizm  iqtisodiyotiga  xos  doimiy  xususiyat  deb  qaraydi.  Yuzaga 

keladigan  turli    qarama-qarshiliklarni  yechishda  davlat  roli  orqali  tartibga 

solish  eng  qulay  vosita  deb  xisoblanadi.  Uning    tadqiqiotlari  empirik  va 

institutsional usullar korishmasidan iborat. 

  Kechki  va  neoinstitutsionalizm  davri    J.  K.  Gelbreyt,  Pitirim  Sorokin 

(AQSh)  Raymond  Atoi  (Fransiya),  Yan  Tinbergen  (Niderlandiya)va  boshqa 

---

     

63 

olimlar  nomi  bilan  bog‘liq,  ular  fikricha,  jamiyatni  qayta  ko‘rish, 

transformatsiya 

masalalarini 

xal 

etishda 

texnik-iqtisodiy 

omillar 

mutloqlashtiriladi; 

jamiyatning 

industrial 

jamiyatdan 

postindustrial, 

superindustrial  yoki  neoindustrial  informatsion  jamiyat  sari  qarama-

qarshiliklarsiz  evolyusiyasi,  sotsialistik  va  kapitalistik  tizimni  yagona  tizimga 

keltiruvchi nazariyasi ilgari suriladi (konvergensiya nazariyalari). 

  J.K.Gelbreyt  asarlari  sotsialistik  va  kapitalistik  tizimda  ro‘y  berayotgan 

umumiy  o‘zgarishlar,  masalan,  rejalashtirishdan  foydalanish,  davlat  va 

korporatsiya o‘rtasidagi farqlarning yo‘qolib borishi, tashki muxitni o‘rganish, 

fan va ta’limda mexnat taksimoti o‘sishda asosiy omil ekanligini va boshqalar 

tan  olinadi.  "Kapitalizm  transformatsiyasi"  ro‘y  berishi  bashorat  qilingan 

(asarlari: "Mo‘l-ko‘lchilik jamiyati" (1958), "Yangi industrial jamiyat" (1927). 

 "Yangi  sivilizatsiya"  asari  vujudga  kelishi  to‘g‘risida  Toflerning 

"Uchinchi tulkin" kitobi bayon etilgan. 

Neoinstitutsionalizm  nazariyalarida  texnik  omillarni  mutloqlashtirishdan 

chekinilib,  asosiy  e’tibor  insonga  va  sotsial  muammolarga  qaratilgan.  "Mulk 

xuquqi"  (Ronald Klouz-AQSh)  va  jamiyat  tanlovi  (Jeyms  Byukenen  -  AQSh) 

shular  jumlasidandir.  Bu  yo‘nalish  bo‘yicha  XX1  asr  "Inson  asri"  deb  e’lon 

qilingan. 

Inson postindustrial jamiyatning asosiy iqtisodiy omili, asosiy resursi, deb 

qaraladi.  Yangi  jamiyat  shaxsni  xar  tomonlama  rivojlantirish  uchun  yangicha 

siyosat yurgizishni takozo etadi.