Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish

11.3. Mehnatni ilmiy tashkil etish bo’yicha tadbirlarning 
iqtisodiy samaradorligini aniqlash.
 
MITQ tadbirlarini ish joyiga qo‘llash tadbirining to‘la-to‘kis joriy 
etilganidan dalolat bermaydi. Vaqt mobaynida har bir ishchini, injenerni xodimni 
yangi texnik ko‘lamiga, yangi ochilgan imkoniyatlaridan keng foydalanish siru-
asrorlarini ommaviy tarzda o‘qituv-tanishtiruv ishlarini olib borish kerak. 
Mehnatni ilmiy tashkil etish bo‘yicha tadbirlarni joriy qilishdan maqsad 
avval ishchilar mehnatini yangilashtirish, ularning ish qobiliyatini samarali bo‘lib, 
shuningdek mahsulot mehnat sig‘imini kamaytirish asosida yuqori mehnat 
unumdorligiga erishishdan iboratdir.
Mehnatni ilmiy tashkil qilish tadbirlarining iqtisodiy samaradorligi – bu 
mehnatni ilmiy tashkil etish bo‘yicha rejalashtirilgan ishlar natijasi, ya‘ni 
erishilgan iqtisodiy samaradorlikning jonli va o‘tmishdan mehnatga nisbatidir. 
Ishchi kuchidan samarali, oqilona foydalanish hamda mehnat unumdorligini 
oshirish asosida mehnatni ilmiy tashkil qilishning tadbirlarini joriy qilish bo‘yicha 
erishilgan iqtisodiy samaradorlikni uch bosqichda olib boriladi. 
12
Nazarov A.SH. «Mehnatni tashkil etish va normalash». Darslik . T.: 2004

---

Birinchi bosqichda joriy qilingan turli tadbirlar natijasida sarflanadigan 
mehnat sig‘imi bo‘yicha iqtisod hisoblanadi va ushbu iqtisod hisobiga ishchilar 
soni bo‘yicha tejash imkoniyati hisoblanadi. Uni quyidagi formula asosida aniqlash 
mumkin: 

I
s
=
k
f
Т
n

Bu yerda: 

I
s
– rejalashtirilayotgan yilda, joriy qilingan mehnatni ilmiy tashkil qilish 
tadbirlari natijasida, ishchilar soni bo‘yicha tejash imkoniyati, kishi; 
T
n
– mahsulot mehnat sig‘imining tejalishi, norma, soat; 
f – rejalashtirilayotgan yildagi bir ishchining samarali ish vaqti fondi, soat; 
k – rejalashtirilayotgan yilda ishchilar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish 
jarazonlarini bajarish koeffitsiyenti. 
Har bir tadbir bo‘yicha ishchilar soni iqtisodi (tejami) quyidagi tartiblarda, 
formulalardan foydalanish mumkin. 
Mahsulot ishlab chiqarish me‘yorlarini bajarish foizining hamda xizmat 
ko‘rsatish zonalarining kengayishi hisobiga ishchilar soni bo‘yicha iqtisod 
quyidagicha aniqlanadi: 

I
s
=
k
d
К
М
К
М

Bu yerda: 
M – jihozlar soni; 
K
d
va K
k
– tadbirlardan oldingi va keyingi xizmat ko‘rsatish zonasi koyeffitsiyenti. 
Tadbirlar natijasida ishga chiqmaslik kunlarining kengayishi, ya‘ni mehnat 
intizomini yaxshilanishi natijasida ish vaqtidan oqilona foydalanish asosida 
ishchilar soni bo‘yicha iqtisod, tejam quyidagicha aniqlanishi mumkin: 

I
s
=







1
1
F
F
I
s
yoki 

---


I
s
=
1
1
F
F
F


I

A
s i
Bu yerda: 
F va F
1
– bir ishchining tadbirgacha va tadbirdan keyingi bir ishchining samarali 
ish vaqti fondi, soat; 
Is – ishchilar soni, kishi; 
I
1
– rejalashtirilayotgan yilda asosiy ishchilar soni, kishi; 
A
s i
– umumiy ishlovchilar sonidagi ishchilar sonini ulushi, foiz. 
Ishchilar malakasini oshirish natijasida ishchilar soni bo‘yicha iqtisod 
quyidagicha aniqlanadi 

I
s
=
100
....
2
2
1
1