Sanoat ishlab chiqarishini tashkil etish

Yuqorida bayon qilinganlardan quyidagi uch mantiqiy xulosa kelib chiqadi:
-birinchidan, moliyaviy siyosat faqat о‘z manfaatlarini kо‘zda tutadigan hokimiyat organlarining u yoki bu maqsadlarga erishishining instrumenti emas, balki jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarini echish vositasi bо‘lishi kerak;
-ikkinchidan, davlatning moliyaviy siyosati faqat davlat hokimiyat organlarining emas, balki moliya tizimi barcha sub’ektlarining manfaatlarini hisobga olishi lozim;
-uchinchidan, davlat moliyaviy siyosati va davlat hokimiyat organlarining moliyaviy siyosatini farqlash zarur.
Shunday qilib, davlat moliyaviy siyosatini mamlakat moliya tizimining barcha bо‘g‘inlarida moliyaviy resurslarning о‘sishini balanslashtirilgan (mutanosiblashtirilgan) holda ta’minlash bо‘yicha davlat ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining bir qismi sifatida qarash kerak.
Xorijiy tajribalarning kо‘rsatishicha, moliyaviy resurslarning balanslashtirilgan (mutanosiblashtirilgan) holda о‘sishining zarurligini inkor etish mamlakat moliya tizimining о‘zini degradatsiyalashuviga, iqtisodiyotning emirilishi va vayron bо‘lishiga olib keladi.
Moliyaviy siyosatning о‘ziga xos bо‘lgan eng asosiy xususiyati shundan iboratki, bu siyosat mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishiga va iqtisodiy muvaffaqiyatlarga uzluksiz ravishda ta’sir kо‘rsatib turishga yо‘naltirilgan bо‘lishi kerak. Bunday siyosat aholining turmush farovonligi ta’minlab va davlat daromadlarining manbaini kо‘paytirib, moliyaviy xо‘jalikka nisbatan eng yuqori natijalarni berishi mumkin.
Moliyaviy siyosatning ana shunga yо‘naltirilganligi orqali uning quyidagi eng asosiy maqsadini aniqlash mumkin: jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, aholi turmushining darajasi va sifatini oshirish uchun moliyaviy sharoitlarni yaratish moliyaviy siyosatning eng asosiy maqsadidir.
Agar gap korxonalarning moliyaviy siyosati xususida ketadigan bо‘lsa, bu narsa korxona moliyaviy menejerlarining biznesni yuritish maqsadlariga erishish borasidagi maqsadga yо‘naltirilgan faoliyatini anglatadi. Korxona moliyaviy siyosatining maqsadi quyidagilardan iborat bо‘lishi mumkin:
-raqobat kurashi sharoitida korxonaning sog‘lom hayot kechirishiga (faoliyat kо‘rsatishiga) erishish;
-yirik moliyaviy muvaffaqiyatsizliklardan va bankrotga (kasodga) uchrashdan qochib qutilish;
-raqobatchilar bilan kurashda yetakchilikka (lider bо‘lishga) erishish;
-korxonaning bozor qiymatini maksimallashtirish;
-korxona iqtisodiy salohiyatining о‘sish sur’atlarini barqaror о‘stirish;
-ishlab chiqarish va realizatsiya hajmini oshirish;
-foydani maksimallashtirish;
-xarajatlarni minimallashtirish;
-rentabelli faoliyatni ta’minlash;
-va boshqalar.
Korxona moliyaviy siyosatining u yoki bu maqsadlaridagi ustuvorlik, eng avvalo, biznesni yuritishning maqsadlariga muvofiq ravishda aniqlanadi. Qо‘yilgan maqsadlarga erishish uchun tegishli moliyaviy mexanizmdan foydalaniladi.
Moliyaviy siyosat moliyaning о‘zida (boshqaruv ob’ektlarida) bevosita mujassam bо‘lgan boshqaruvning salohiyatli imkoniyatlarini, ishning aniq metodlari, moliya tizimining (boshqaruv sub’yektlari) organlarini tashkil qilish bilan yagona joyga bog‘lashga imkon beradi. Dunyoning barcha mamlakatlarida moliyaviy siyosat moliya tizimi orqali amalga oshirilib, uning faoliyati quyidagi prinsiplar asosida quriladi:
-moliya tizimi bо‘g‘inlarining о‘ziga xos bо‘lgan xususiyatlarini inobatga olib moliyaviy boshqaruvni amalga oshirish;
-barcha moliyaviy muassasalar funksiyalarining umumiyligi;
-barcha quyi boshqaruv organlarining faol ishtirokida markazdan umumiy boshqarish.
Moliyaviy siyosatni amalga oshirishning (о‘tkazishning, hayotga tatbiq etishning) asosiy metodologik prinsiplari quyidagilardan iborat:
-pirovard maqsadga bog‘liqlik;
-xо‘jalik barcha tarmoqlarining makroiqtisodiy balanslashtirilganligi (muvozanatliligi, mutanosibligi);
-jamiyat barcha a’zolarining manfatlariga muvofiqligi (mos kelishi);
-real (haqiqiy) imkoniyatlar asosida ichki va tashqi iqtisodiy sharoitlarni hisobga olish.
Moliyaviy siyosatning amalga oshirilishini davlat tomonidan о‘z funksiyalari va dasturlarini (uzoq, о‘rta va qisqa muddatli) bajarish uchun moliyaviy resurslarni mobilizatsiya qilish (jalb qilish), ularni taqsimlash va qayta taqsimlashga yо‘naltirilgan davlat tadbirlarining majmui ta’minlaydi. Bu tadbirlarning orasida moliyaviy munosabatlarning shakllari va normalarini huquqiy reglamentatsiya qilish (tartibga solish) muhim о‘rin egallaydi.
О‘z-о‘zidan moliyaviy siyosat yaxshi yoki yomon bо‘lishi mumkin emas. Uning yaxshi yoki yomon ekanligi jamiyatning (yoki uning ma’lum bir qismining) manfaatlariga qanchalik muvofiqligi va quyilgan maqsadlarga erishish hamda aniq vazifalarning echilishiga qanchalik ta’sir kо‘rsatganligi bilan belgilanadi.
Hukumatning moliyaviy siyosatiga baho berish uchun va uni о‘zgartirish (korrektirovka qilish) bо‘yicha tavsiya berish uchun, birinchi navbatda, butun jamiyat manfaatlari va aholining alohida guruhlari manfaatlarini ajratgan (taqsimlagan) holda jamiyat taraqqiyotining aniq dasturiga, echilishi lozim bо‘lgan masalalarning muddatlari va metodlarini aniqlagan holda istiqboldagi va yaqin yillardagi vazifalarning tavsifiga ega bо‘lmoq lozim.
Faqat ana shunday sharoitdagina moliyaviy siyosatni amalga oshirishning aniq mexanizmini ishlab chiqish va unga ob’ektiv (xolisona) baho berish mumkin. Agar moliyaviy siyosat ijtimoiy taraqqiyotning ehtiyojlarini, jamiyat butun qatlamlarining va alohida guruhlarining manfaatlarini, aniq tarixiy sharoitni va hayotning о‘ziga xos xususiyatlarini qanchalik kо‘p (yuqori darajada) hisobga oladigan bо‘lsa, uning natijaliligi shuncha yuqori bо‘ladi.
Bir vaqtning о‘zida, moliyaviy siyosatning muvaffaqiyatliligi (muvaffaqiyati) muvofiqlashtirish mexanizmining sifatli ishlab chiqarilishiga va jamiyat turli qatlamlari manfaatlarining amalga oshirilishiga hamda davlatning ixtiyorida bо‘lgan ob’ektiv imkoniyatlarning mavjudligiga, ya’ni jamiyat ijtimoiy tuzilmasidagi hamda ijtimoiy ong va psixologiya holatidagi о‘zgarishlarni hisobga olgan holda moliyaviy siyosatning amalga oshirilishiga, ayrim hollarda, bir-biriga qarama-qarshi ta’sir kо‘rsatuvchi omillarning ta’siridan har tomonlama foydalanish mexanizmining ishlab chiqilishiga bevosita bog‘liq.
Moliyaviy siyosat, eng avvalo, moliyaviy resurslarning maksimal hajmini shakllantirishga yо‘naltirilgan (qaratilgan) bо‘lishi kerak. Chunki aynan moliyaviy resurslar har qanday о‘zgarishlarning moddiy asosini tashkil etadi. SHunga muvofiq ravishda moliyaviy siyosatni aniqlash va uni shakllantirish uchun davlatning moliyaviy ahvoli tо‘g‘risida ishonchli ma’lumotlar zarurdir. Huquqiy demokratik davlatda moliyaviy statistikaning kо‘rsatkichlari keng jamoatchilikka ham tegishli bо‘lishi kerak. Moliyaviy hisobotlar esa doimiy, о‘z vaqtida beriladigan, hamma olishi mumkin bо‘lgan va eng asosiysi ishonchli bо‘lmog‘i lozim.
Moliyaviy siyosatning mazmuni u qamrab olishi mumkin bо‘lgan moliyaviy munosabatlar rivojlanishi yо‘nalishlarining umumiy kompleksi bilan belgilanadi. Ularning tarkibiga quyidagilar kirishi mumkin:
-moliyaviy siyosatning umumiy konsepsiyasini (uning maqsadlarini, prinsiplarini, vazifalarini, amalga oshirish bosqichlarini va eng samarali metodlarini) ishlab chiqish;
-makrodarajada va bozor iqtisodiyotining sub’ektlari darajasida iqtisodiy о‘sishni rag‘batlantiradigan bozor iqtisodiyotining rivojlanishiga mos (adekvat) bо‘lgan dinamik holdagi moliya mexanizmini shakllantirish;
-markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan resurslar va moliyaviy oqimlarning samarali boshqarilishini oshirish bо‘yicha choralar tizimini ishlab chiqish va amalga oshirish;
-ijtimoiy takror ishlab chiqarish va iqtisodiyotni istiqbolli restrukturizatsiya qishlishdagi roliga muvofiq ravishda ijtimoiy iqtisodiy tizimning barcha darajalari va sohalari bо‘yicha moliyaviy resurslarni oqilona (optimal) taqsimlashni tashkil qilish;
-iqtisodiy о‘sishning joriy va istiqboldagi moliyaviy salohiyatini shakllantirish.
Shuningdek, moliyaviy siyosatning mazmuni, uning asosiy yо‘nalishlari jamiyat taraqqiyotida davlatning roli tо‘g‘risidagi fanning rivojlanish darajasiga va iqtisodiyotni boshqarishda davlat ishtirokining darajasini aniqlaydigan tegishli nazariy konsepsiyalarga, moliyaviy siyosatni amalga oshirishning alohida instrumentlaridan foydalanishda, ya’ni moliyaviy munosabatlarni tashkil etishning aniq shakllarida namoyon bо‘ladi.
Mumtoz siyosiy iqtisod asoschilari bо‘lgan A.Smit va D.Rikardolar konsepsiyalarining mohiyati shundan iboratki, davlat iqtisodiyotga aralashmasdan erkin konkurensiyani (raqobatni) saqlamog‘i lozim va jamiyat xо‘jalik hayotini tartibga solishda asosiy rolь bozor mexanizmlariga ajratilishi (berilishi) kerak.
Ana shu prinsiplarni inobatga olgan holda yigirmanchi yuz yillikning 20-yillari oxiriga qadar moliyaviy siyosat davlat xarajatlari va soliqlarni cheklashga, davlatning muvozanatli (balanslashtirilgan) byudjetini ta’minlashga qaratildi. SHu maqsadlarga muvofiq ravishda moliyaviy munosabatlarni tashkil etish, asosan, harbiy, boshqaruv va davlat qarzini qaytarish hamda unga xizmat qilish xarajatlarini byudjetdan moliyalashtirish orqali davlat funksiyalarining amalga oshirilishini ta’minladi. Byudjet daromadlari esa, asosan, egri (bilvosita) soliqlar yordamida (hisobidan) shakllantirildi.
XX asrning 20-yillari oxirlaridan boshlab keynschilik nazariy konsepsiyasi ustunlik qila boshlab, unga kо‘ra iqtisodiyot taraqqiyotida davlatning rolini takror ishlab chiqarish jarayonining siklik rivojlanishiga aralashish va uni tartibga solish orqali kuchaytirish zarurligi asoslandi. Bunday moliyaviy siyosatni amalga oshirishning asosiy instrumenti sifatida yangi ish joylarini yaratishga yо‘naltirilgan davlat xarajatlari maydonga chiqdiki, bu narsa bir vaqtning о‘zida bir necha iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarning echilishiga imkon berdi: aholining bandlik darajasi ortdi va aksincha, ishsizlik kamaydi; tadbirkorlik faoliyati о‘sdi; qо‘shimcha talab shakllantirildi; milliy daromad kо‘paydi (ortdi); ijtimoiy ehtiyojlarni moliyalashtirishda katta imkoniyatlar paydo bо‘ldi va xokazo
Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi davlat byudjeti xarajatlarining oshishiga olib keldi va shunga muvofiq ravishda bir vaqtning о‘zida davlat daromadlarining oshirilishini ta’minlashga qaratilgan moliyaviy choralar kо‘rildi. Daromad solig‘i davlat daromadlarini oshirishning asosiy manbaiga aylandi. Uni hisoblashda soliqqa tortishning progressiv stavkalari qо‘llanildi. Soliqlarning bunday tizimi milliy daromadni taqsimlashda davlatning rolini oshirishga olib keldi.
Moliyaviy yо‘nalishda har ikkala nazariy konsepsiyalar о‘rtasidagi farq mohiyatan byudjet defitsitini turli xilda (ravishda, tarzda) baholanishi bilan belgilanadi. Agar birinchi konsepsiya defitsitsiz byudjetni shakllantirish va undan foydalanishning zarurligidan kelib chiqqan bо‘lsa, ikkinchi konsepsiya esa byudjet defitsitining bо‘lishi mumkinligiga yо‘l qо‘ygan va buning ustiga iqtisodiy о‘sishni rag‘batlantirishda byudjet defitsitiga faol rolь ajratgan.
Haqiqatdan ham XX asrning 30-60-yillarida keynscha moliyaviy siyosat deb nom olgan siyosat g‘arb mamlakatlarida о‘zining samaradorligini isbotladi. Davlat iqtisodiyotga aralashuvining kengayishi va davlat tartibga soluvchi funksiyasining kuchayishi oqibatida moliyaviy munosabatlarni tashkil qilish murakkablashdi. Davlat xarajatlarini defitsitli moliyalashtirish siyosati davlat kreditining rivojlanishini belgilab berdi.
Uzoq va о‘rta muddatli qarzlarni jalb etish ssuda kapitallari bozorining rivojlanishiga olib keldi va о‘zining ahamiyati bо‘yicha davlat moliyaviy resurslarini shakllantirishning ikkinchi manbaiga aylandi. Buning natijasida milliy daromadni qayta taqsimlashda moliyaning roli yanada kuchaydi.
XX asrning 70-yillarida iqtisodiy nazariyaning neoklassik yо‘nalishi moliyaviy siyosatning о‘ziga xos bо‘lgan xususiyatlarini belgilab berdi. Bu konsepsiya davlatning tartibga soluvchi rolidan voz kechmasa-da, lekin uning iqtisodiyotga va ijtimoiy sohaga aralashuvi darajasini biroz chekladi.
Amalda esa davlatning aralashuvi kamaymadi va aksincha biroz kuchaydi. Chunki bunday aralashuv endilikda faqat Davlat byudjetining daromadlari va xarajatlari orqali amalga oshirilib qolinmasdan, balki pul muomalasini, valyuta kursini, ssuda kapitallari va qimmatli qog‘ozlar bozorini ham tartibga solish orqali sodir etildi. Buning natijasida davlatning ta’sir doirasi kengaydi va kapitallar oqimida uning roli kuchaydi. Bularning barchasi taraqqiyotning qayta qurilish tuzilmasiga va ijtimoiy omillariga о‘zining ta’sirini kо‘rsatdi.
Hozirgi paytda rivojlangan mamlakatlarning moliyaviy siyosati zamonaviy nazariyalar ostida bо‘lib, bu nazariyalar amalda tartibga solish ikki tizimining konvergensiyasidan (qо‘shilib ketganligidan, aralashuvidan) iborat. SHunga muvofiq ravishda ayrim davlatlar davlat tomonidan tartibga solishning ham keynschilik va ham neokeynschilik tizimining turli-tuman elementlaridan foydalanadilar.
Faqat davlatning ixtiyorida moliyaviy resurslar katta qismining tо‘planishinigina (konsentratsiya qilinishinigina) emas, balki moliyaviy munosabatlarni tashkil etishda davlatning monopolligini (yakka hokimligini) kо‘zda tutivchi moliyaviy markazlashtirish zaruriyatga aylandi. Chunki davlatning funksiyalari shu qadar kengaytirildiki, ularning eng asosiylari xо‘jalik-tashkilotchilik va madaniy-tarbiyaviy funksiyalar bо‘lib qoldi.
Sovet davlati iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning ehtiyojlarini byudjetdan tо‘liq moliyalashtirdi. Jamiyat taraqqiyotini ta’minlashda davlatning roli keskin oshdi. Chunki iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning davlat rejalari yordamida u ijtimoiy faoliyatning barcha sohalariga bevosita rahbarlik qildi. Bu, albatta, xususiy mulk shakllarining davlat (umumxalq) mulkiga aylanishi bilan belgilanadi. SHunga muvofiq ravishda davlat milliy daromadni qayta taqsimlashning soliq shakllaridan ishlab chiqarish sohasida tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri taqsimlashga va davlat byudjeti orqali qayta taqsimlashga о‘tdi.
Moliyaviy markazlashtirish yana shunda namoyon bо‘ldiki, davlat bevosita va monopol ravishda baholarni shaklantirish, pul muomalasi, hisob-kitoblar tizimi va kredit munosabatlarini ham tartibga soldi. Shunday qilib, boshqaruv tizimini barcha qiymat elementlari butun ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarib turuvchi yagona ma’muriy-buyruqbozlik tizimiga amalda birlashtirildi.
Bunaqangi moliyaviy siyosat bir ijtimoiy munosabatlar tizimidan insoniyat tarixi uchun mutlaqo yangi bо‘lgan ikkinchi ijtimoiy munosabatlar tizimiga о‘tilishini, sovet davlati oldida turgan va faoliyatining turli bosqichlarida vujudga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy muamolarning echilishini kafolatladi. Bu moliyaviy siyosatni etarli darajada samarali bо‘lgan moliyaviy siyosat deyish mumkin. Chunki chor Rsssiyasidan, fuqarolar urushidan, chet el harbiy intervensiyasidan meros bо‘lib qolgan favquloddagi murakkab moliyaviy vaziyatga qaramasdan fashistlar Germaniyasi bilan urush arafasida Sovet davlati yetarli darajada kuchli iqtisodiy salohiyatni yaratishga muvaffaq bо‘ldi, urushda g‘alaba qozondi va qiyosiy qisqa muddatlarda urushdan vayron bо‘lgan xalq xо‘jaligini tikladi.
Jahon urushidan keyingi yillarda sovet davlatining moliyaviy siyosati g‘arb mamlakatlari va eng avvalo, AQSH bilan qurollanish poygasi va kosmosni rivojlantirishdagi musobaqani (raqobatni) moliyaviy jihatdan ta’minlashga qaratildi.