Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

Tannarx pasayishining asosiy yo‘nalishlari
Maxsulot tannarxini pasayishi ishlab chiqarish samaradorligining o‘sishida 
asosiy ko‘rsatkichdir. Sanoatda foyda o‘sishini 2/3-ni ishlab chiqarish sarflarining 
kamayishi va 1/3-ni ishlab chiqarish xajmining ortishi ta’minlaydi. 
Tannarx kamayishi pul kredit tizimini kuchaytirishga, ulgurji va chakana 
narxlarni pasayishiga manbaa bo‘ladi. 
Tannarx pasayishini tavsiflovchi ko‘rsatkich bu 1 so‘mlik tovar maxsulotiga 
ketgan sarflar (tiyinda): 
S=(t/n)/M
t 
t/n – maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi, ming so‘m; 
M
t 
– tovar maxsulotning xajmi, ming so‘m. 
1 so‘mlik tovar maxsulotiga ketgan sarflar o‘zgarishi o‘tgan yilga nisbatan %- 
da xisoblanadi. 
Bu erda: 
O‘
s
=((S
j
-S
o‘
)*100)S
o‘ 
(tiyin). 
S
j
va S
o‘
– 1 so‘mlik tovar maxsulotiga ketgan o‘tgan va joriy yildagi sarflar 
Sarflar darajasi va maxsulot tarxani kamayishiga turli xil faktorlar ta’sir 
ko‘rsatadi: 
-
asosiy ishlab chiqarish fondlardan foydalanish darajasi; 
-
mexnat unumdorligining o‘sishi; 
-
moddiy resurslar sarfining solishtirma norma; 
-
ishlov beriladigan xom ashyoning sifati; 
-
maxsulot assortimentining o‘zgarishlari; 
-
ishlab chiqarish chiqindilardan ratsional foydalanish; 
-
xom ashyo, materiallarning narxini o‘zgarishi; 
-
transport tariflari; 
-
xo‘jalik mexanizmining taqomillanishi va x.k. 
Kimyo va oziq-ovqat maxsulot tannarxi pasayishida eng muxim manbaa 
bo‘lib moddiy resurslarning tejalishi xisoblanadi. Kimyoviy ishlab chiqarishlar uchun 
o‘rtacha moddiy resurslar sarfining 1%-ga pasayishi tannarxni 0,6±0,8 %-ga 
kamayishini ta’minlaydi. 

---

Ku oziq-ovqat sanoati tarmoqlari xom ashyoni tashish va saqlash davrida, 
xamda uni sifati pasayishi natijasida ancha-muncha zarar ko‘radilar. Qishloq xo‘jalik 
xom ashyoni sifati maxsulot tannarxiga bevosita ta’sir etadi (shakar lavlagida shakar). 
Qishloq xo‘jalik xom ashyoni saqlash turlarini takomillash optimal rejimga 
rioya qilish, kimyoviy vositalarni qo‘llash xom ashyoni yo‘qotmasdan, saqlab 
qolishga imkon berib, xom ashyo va materiallar sarfini kamayishini ta’minlaydi. 
Ustama xarajatlarni kamayishi korxonalarda rekonstruksiya va texnik 
yangilash orqali ishlab chiqarish xajmlarni ko‘paytirish fondlardan yanada unumliroq 
foydalanish, xizmat ko‘rsatish va boshqarish bo‘yicha xarajatlarni kamaytirish xam 
buncha asos bo‘ladi. Ustama xarajatlarni 1%-ga kamaytirish tannarxi 0,15-0,2 %-ga 
pasaytirishga imkon beradi. 
Mexnat unumdorligini o‘stirish natijasida (albatta u ish xaki o‘sishidan ustun 
bo‘lmog‘i shart) xam maxsulot tannarxi ish xaki sarflarning kamayishi evaziga 
pasayadi. Masalan, ish xaki 1%-ga kamayganda (asosiy ishchilar) tannarx taxminan 
0,05%-ga pasayadi. 
Tannarx o‘zgarishi va darajasiga eng asosiy ta’sir etuvchi faktor – ishlab 
chiqarish texnik darajasini ko‘tarish (yangi va taqomillashtirilgan texnika va 
texnologiyalarni ishlab chiqarishga tadbiq etish, ishlab chiqarish jarayonlarni 
mexanizatsiya va avtomatizatsiyalashtirish, yangi tur xom ashyo, quvvatlarni joriy 
etish va x.k.): 
-
Mexnat va ishlab chiiy asosida tashkil qilish takomillashtirish – ishlab 
chiqarishda boshqaruvni takomillash, xizmat ko‘rsatish (boshqarish) 
normalarni oshirish, xizmat ko‘rsatish chegarasini kengaytirish, ish 
vaqtining bexuda sarflarini kamaytirish, brak bo‘yicha zararlarni 
kamaytirish va x.k. 
-
xisob texnikasini tadbiq etish; 
-
Sanoat korxonalarini ratsional joylashtirish; 
-
Ishlab chiqarilayotgan maxsulot xajmi va strukturasini o‘zgartirish; 
-
Tabiiy resurslardan unumliroq foydalanish va x.k.