Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

5.ma’ruza.
Korxona mexnat resurslari.
 
Reja.
1.
Korxona kadrlari potensiali va uning bozor munosabatlari sharoitidagi roli. 
2.Mexnat resurslarining sifat va miqdoriy tavsifi. 
3.Kadrlar strukturasi. 
4.Kadrlar boshqaruvi va ishchi kuchini rejalashtirish. 
1.
Mexnat 
resurslari 
16yoshdan 
oshgan,doimiy 
ishlaydigan 
yoki 
ish 
qidirayotgan fuqarolarni o‘z ichiga oladi. 
Korxona mexnat resurslari yoki kadrlari ushbu korxonada faol ijodiyot 
ko‘rsatuvchi barcha kasbiy-malakaviy guruh xodimlaridir, korxona faoliyati 
natijalariva uning raqobatbardoshligi ko‘p jihatdan llardan oqilona va samarali 
foydalanishga 
bog‘liq.Bozor munosabatlari sharoitida kadrlar potensialining 
axamiyatishundan iboratki,u inson omili sifatida ishlab chiqarishda boshqa qolgan 
resurslarni bir-biriga bog‘laydi,qarorlar qabul qilish va tavakkalchilik qobiliyatlariga 
ega,moliya va moddiy omillar holatini belgilab ,natijada korxonaning bozordagi 
mavkeini ,uning raqobat ustsnligi va tijoriy yutug‘ini ta’minlaydi. 
Mexnat munosabatlari korxona faoliyatida muhim va murakkab hisoblanadi. 
Qanchalik tehnika darajasi yuqori va takomillashgan bo‘lmasin , korxona 
samaradorligining o‘sishida hal qiluvchi kuch –bu munosib insoniy resurslar 
,kadrlardir. 
O‘ta murakkab tehnik va ishlab chiqarish muammolarini echishda 
ko‘pchilikni bir-biri bilan bo‘lgan harakatini ta’minlash har bir odamning umumiy 
natijaga rag‘batlantirish va ishga ongli yondashuvisiz mumkin emas .Aynan insoniy 
kapital raqobatbardoshlik ,iqtisodiy o‘sish va samaradorlik garovidir. 
Korxona samaradorligini o‘sishida insoniy faktor ta’sirining asosiy jihatlari 
quyidagilardir : 
-kadrlarni tanlash va ko‘tarilishi; 
-kadrlarni tayyorlash va ularni uzluksiz o‘qitish; 
-xodimlar mexnatini moddiy va ma’naviy baxolashni takomillashtirish. 
Xodimlarni tanlash va ko‘tarilishida ikkita omil mavjud: 
-yuqori malaka va o‘qishga bo‘lgan qobiliyat; 
-hamkorlikka moyillik va muomala tajribasi. 
Kadrlarni o‘qitish,doimiy takomillashtirish,ishchi kuchidan oqilona foydalanish 
imkoniyati, unumsiz sarflarni kamaytirish uchun zamin yaratadi. 
2.
Korxona mexnat resurslari (kadrlari)i har bir korxonaning asosiy resursi 
bo‘lib, ishlab chiqarish moddiy elementlarini harakatga keltiradi, mao‘sulot,qiymat 
va foyda ko‘rinishidagi qo‘shimcha mahsulotni yaratadilar. 
korxona personali ma’lum sifat,miqdoriy va strukturali tavsiflarga ega 
bo‘lib,ular quyidagi absolyut va nisbiy ko‘rsatkichlarda aks etilganlar: 
-korxona yoki uni bo‘limlari ,alohida kategoriya guruhlar xodimlarining 
ma’lum muddatdagi ro‘yxat va hozirgi soni ; 
-ma’lum muddatda korxona yoki uni ishchi bo‘limlari xodimlarining o‘rtacha 
ro‘yxat soni ; 

---

-alohida bo‘limlar xodimlarining umumiy sonidagi ulushi; 
-ma’lum davr mobaynida korxona xodimlari sonining o‘sish sur’atlari; 
-korxona ishchilarining o‘rtacha razryadi; 
-xodimlarni qabul qilish va bo‘shatish bo‘yicha kadrlar qo‘nimsizligi. 
Mexnat resurslarining sifat tavsifi korxona maqsadlari va bajaradigan ishlari 
amalga oshirilishi uchun xodimlarning kasbiy va malakaviy jihatdan mos kelish 
darajasi bilan belgilanadi. 
Bajaradigan funksiyalariga qarab korxona xodimlari ikki guruhga bo‘linadilar: 
-sanoat ishlab chiqarish xodimlari,ya’ni ular asosiy ishlab chiqarish faoliyatida 
band bo‘lganlar va mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita bog‘liq bo‘ladilar; 
-nosanoat xodimlar-bular korxona balansidagi yordamchi xo‘jaliklar ,uy-joy 
xo‘jaligi,tibbiyot va sog‘lomlashtirish muassasalari,o‘quv yurti va kurslar,maktabgacha 
ta’lim va madaniy muassasalar, savdo xodimlaridir. 
Sanoat ishlab chiqarish personaliga asosiy,yordamchi,hizmat ko‘rsatuvchi 
sehlar 
xodimlari,korxona 
balansidagi 
ilmiy-tadqiqot 
,konstruktorlik,texnologik 
muassasa va labaratoriya ,korxona boshqarma ,ta’mirlash xizmati xo‘jaliklarining 
xodimlari kiradi. 
Ishchilar kategoriyasiga bevosita moddiy boyliklarni yaratuvchi ,asosiy 
vositalar ta’mirini amalga oshiruvchi ,yuklarni harakatlantiruvchi shaxslar ,kichik 
xizmat xodimlari kiradi. 
Xizmatchilar guruhi quyidagi kategoriyalarga bo‘linadilar: 
-raxbarlar; 
-mutaxhasislar; 
-yordamchi tehnik personal. 
Raxbarlarga korxona raxbarlik lavozimlarini egallaganlar,ularni muovinlari; 
bosh mutaxassislar kiradi. 
Mutaxassislar kategoriyasiga injener tehnikaviy ,iqtisodiy,buxgalterlik,yuridik 
ishlar bilan shug‘ullanuvchi shaxslar kiradi. 
Yordamchi tehnik xodimlar hujjat tayyorlash va tuzish, hisob va nazorat ,ish 
yuritish 
ishlari 
bilan 
band 
bo‘lgan 
agentlar 
,kassirlar,ish 
yurituvchilar,hisobchilar,statistlar va boshqalar kiradi. 
Mexnat faoliyati xarakteriga qarab korxona kadrlari kasb,mutaxassisliklar va 
malaka darajalari bo‘yicha bo‘linadilar. 
Kasb(hunar)-bu ma’lum nazariy va amaliy ko‘nikmalarni talab qiluvchi 
mexnat faoliyatining alohida turi. 
Mutaxassislik-kasb doirasidagi faoliyat turi bo‘lib ,u xodimlardan qo‘shimcha 
,chuqurroq maxsus ta’lim va uquvlarni talab qilib ,o‘ziga hos ,spetsifik hususiyatlarga 
egadir. 
Mutaxassis va xizmatchilarning malakaviy darajasi ma’lumot , u yoki bu 
lavozimda ish tajribasi bilan belgilansa, ishchilar malakasi razryadlar asosida 
aniqlanadi. 
Xizmatchilarning kasbiy-malakaviy strukturasi shtat jadvali hujjatida aks 
ettiriladi. 
3.
Kadrlar strukturasi har bir bo‘lim bo‘yicha aniqlanadi va taxlil etiladi. 
1.CHiqish koeffitsienti-Kch 
ma’lum davr mobaynida barcha sabablar 
bo‘yicha ishdan bo‘shatilgan (Nb)xodimlar sonining shu davrdagi xodimlarning 
(umumiy)o‘rtacha ro‘yxat soniga(No‘r)bo‘lgan nisbati bilan aniqlanadi: 

---

Kch=Nb/No‘r*100 %, 
2.
Kadrlarni qabul qilish koeffitsienti-Kk-ma’lum davr mobaynida ishga qabul 
etilgan (Nk)xodimlar sonining shu davrdagi xodimlarning o‘rtacha –ro‘yhat soniga 
(No‘r)bo‘lgan nisbati bilan belgilanadi: 
Kk=Nk/No‘r*100%. 
3.
Kadrlar qo‘nimsizligi koeffitsienti-Kkun-ma’lum davr mobaynida ishdan 
o‘z hohishi bilan bo‘shagan(Nv)xodimlar sonining shu davrdagi xodimlarning 
o‘rtacha –ro‘yhat soniga bo‘lgan nisbati bilan aniqlanadi: 
Kkun=Nv/No‘r*100% 
Xodimlarning ro‘yxat soni –bu ma’lum kun yoki vaqtdagi shu kun mobaynida 
ishga qabul qilingan va ishdan ketganlarni inobatga olgan xodimlarning ro‘yxat sonidir. 
Ishga chiqqan xodimlar hozirgi sonini tashkil qiladilar. 
4.
Kadrlar boshqaruvi –bu menejmentning bir qismi bo‘lib , u korxona mexnat 
resurslari va ular o‘rtasidagi munosabatlari bilan bevosita bog‘liqdir.Kadrlar 
boshqaruvining asosiy maqsadlari quyidagilardir: 
-korxonaning kadrlarga bo‘lgan talab,ehtiyojini qondirish; 
-kadrlarni ratsional joylashtirish ,kasb-malakaviy jihatdan va lavozimlar 
bo‘yicha o‘stirishini ta’minlash; 
-korxona mexnat potensialidan samarali foydalanish. 
Ishchilarning soni smenalik, hozirgi (ishga chiqqan),shtat va ro‘yhat sonlaridan 
iborat. 
Ishchilarning smenalik soni(n
sm
)ularning eng minimal sonini ifodalab ,smena 
mobaynida ishlab chiqarish jarayonini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan ishchilar 
sonidan iborat.Smenalik son mexnat normalari asosida hisoblanadi. 
Ishchilarning hozirgi soni (n) ularning smenalik tarkibini sutkadagi smenalar 
soni ko‘paytmasiga teng,ya’ni: 
n(s)=n
sm
*smenalar soni (1,2,3) 
Ishchilarning hozirgi soni hamda rezerv sonlarning yig‘indisi ularning shtat 
sonini ifodalaydi,ya’ni: 
n
sht
=n(s)+n
sm 
Undan tashkari, xar bir korxona turli xil otpuskalar (mexnat, ukuv, dekret)ga 
chikkan, davlat va jamoatchilik vazifalarini utash, kasallik sababli ishga chikmagan 
ishchilar urniga xam kushimcha ishchilarning rejali rezerviga ega bulishi shart. SHtat 
soni va ushbu rezerv yigindisi ishchilarning ruyxat soni ni tashkil kiladi va korxona, 
sexni ma’lum kasb xamda malakasi buyicha umumiy extiyojini ifodalaydi, „ 
Kime va ozik-ovkat maxsulotlari ishlab chikarishga xos apparaturali 
jarayonlarda ishchilarning smenalik soni boshkarish, xizmat kursatish normalari 
asosida aniklanadi. 
Ishchilarning smenalik sonidan xozirgi soniga utish uchun ish tartibi (rejimi) 
va ishchi smenalar bir-biriga utish grafigini bilish kifoya. 
Ishchilarning umumiy ruyxat sonini aniklash uchun ish vakti balansini tuzish 
lozim buladi. Bu balans asosida rejalashtirilgan davr mobaynida bir ishchi ishlab 
berishi zarur ish kunlari va soatlari xisoblanib, u mexnat va ish xaki
bulimida tuziladi. 

---

Kuyida 
taxminiy ish 
vakti 
balansi keltirilgan: 
1.Kalendar vakt fonda ( Tkal) 
a)
Dam 
olish 
kunlari 
b)
Bayram kunlari 
Nominal ish vakti fonda ( Tnom) 
Ishga chikmasliklar: 
a)
mexnat otpuskalari 
b)
ukuv otpuskalari 
v)
dekret buyicha 
g) 
davlat va jamoat ishlarini utash 
d) 
kasallik tufayli 
5.
Unumli ish vakti fondi (Tu) 
Ishlab chikarish 
Uzluks 
iz 
Uzluk 
li 
365 
365 
91 
104 
- 
8 
274 
253 
24 
18 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
4 
4 
243
228

---

Balans xisobida kalendar vakt (365)dan bayram va dam olish kunlari ayirmasi 
nominal ish vakti fondi , ya’ni xar bir ishchi iщlab berishi mumkin bulgan vakt 
(Tnom)ni tashkil kiladi. 
Nominal ish vakti fondidan barcha sabablar (balansda kayd etilgan) buyicha 
ishga chikilmagan kunlar ayrilib, balans yakunida xar bir ishchi yil davomida ishlab 
berishi zarur bulgan ish vaktining unumli fondi (Tu) aniklanadi: 
Tnom = 365 - bayram va dam olish kunlari; Tu = Tnom - ishga chikmasliklar 
Kalendar fondining unumli ish vakti fondiga nisbati ishchilarning xozirgi 
sonidan ruyxat soniga utish koeffitsientini belgilaydi (uzluksiz ishlab chikarishda): 
K1= Tkal , Tu 
Balans hisobida kalendar vaqt (365)dan bayram va dam olish kunlari 
ayirmasi nominal ish haqi fondi ,ya’ni har bir ishchi ishlab berishi mumkin bo‘lgan 
vaqt (Tnom)ni tashkil qiladi. 
Nominal ish vaqti fondidan barcha sabablar (balansda qayd etilgan) bo‘yicha 
ishga chiqilmagan kunlar ayirilib , balans yakunida har bir ishchi yil davomida ishlab 
berishi zarur bo‘lgan ish vaqtining unumli fondi(Tu)aniqlanadi: 
Tnom=365-bayram va dam olish kunlari; 
Tu=Tnom-ishga chiqmasliklar 
Kalendar fondining unumli ish vaqti fondiga nisbati ishchilarning hozirgi 
sonidan ro‘yhat soniga o‘tish koeffitsientini belgilaydi(uzluksiz ishlab chiqarishda): 
K
1
=Tkal/Tu 
Ishchilarning ro‘yhat sonining hisobi : 
nr=n*K
1 
Uzlukli ishlab chiqarishda: 
K
2
=Tnom/Tu 
Kuyida taxminiy ish vakti balansi keltirilgan: 
Yil mobaynida 1 ishchining ish vakti balansi 
№ 
Kursatkichlar 
kun, soat 
Ish tartibi 
Uzluksiz 
Uzlukli 
1. 
2. 
3. 
4. 
5. 
Ish vakti-kalendar fondi 
(Tkap) 
Ishsiz vakt: 
a)
dam olish kunlari 
b)
bayram kunlari 
Ish vaktining nominal fondi, 
(Tnom=Tkap)-ishsiz vaktlar 
Rejalashtirilgan ishga chikmasliklar: 
a)
mexnat ta’tillari 
b)
ukuv ta’tillari 
v) kasallik sababli 
g) dekret buyicha 
d) 
davlat 
va 
jamoat 
vazifalarini utish 
Unumli ish vakti fondi 
(Tu 
= 
Tnom 
- 
kun 
- ” – 
- ” – 
365 
365 
91 
104 
8-9 
274 
253 
24 
18 

---

6. 
7. 
8. 
rej.chikmasliklar) 
Smena davomi 
Unumli ish vakti fondi 
SHtat sonidan ruyxat soniga utish 
koeffitsienti K1,2=Tnom/Tu 
soat 
soat 
8 
8