Sanoat instituti

17-MAVZU. Men sevgan asar. Badiiy tasvir vositalari

Badiiy tasvir vositalari va ularni adabiyot darslarida qo’llash

Har bir ijodkor qalam tebratar ekan badiiy ifodani mazmunan quyuqlashtirish,

uni his-hayajonlarga yo’g’irish uchun so’z salohiyatiga tayanadi.  Har bir so’z  shakl-

shamoyili, rang-bo’yog’i, o’z salmog’i va ohangiga ega. Har bir ijodkor oddiy

so’zlovchidan so’z sohibiga, undan esa so’z san’atkoriga ko’tarilishi uchun «so’z

sezgisi», «so’z jozibasi», «so’z  sehri » kabi bosqichlarni egallashi lozim. Shoir

qalam  tebratar ekan uning ixtiyorida bir necha vositalar mavjud. Bu vositalarning

eng muhimlari badiiy tasvir vositalari, she’riy san’atlardir.

She’riy san’atlar yillar mobaynida adabiyotshunosligimizda shakllanib, «ilmi

bade’» nomini olgan badiiylik ilmining asoslaridir. Ular asar jozibasini ko’rsatish va

shoir mahorat qirralarini ochishga xizmat qiladi. Yozuvchilar tasviriy vositalar

yordamida o’zlari tasvirlayotgan narsa hodisalarning  ba’zi bir tomonlarini,  yoki

belgisini aniq va qisqa xarakterlab berishga erishadilar.  Yozuvchi har bir hodisani

aks ettirganda, uning muayyan sharoitda muhim hisoblangan sifatini  ajratib

ko’rsatadi. Shuning uchun ularni o’quvchilarga o’rgatishda yangicha yondashuv,

o’zgacha usul va shakllarga murojaat qilish kerak. She’riy san’atlar o’quvchilar

o’zlashtirgan  til birliklari,  kundalik hayotda uchraydiga yaqin va tanish tushunchalar

orqali singdirilsa, mashg’ulotlar jonli kechadi. Bolalar so’zning matnda bajaradigan

estetik vazifasini  his etadilar. Masalan, tazod san’ati tushuntirilganda rangli

qog’ozlardan foydalanish mumkin.  Oq rangli qog’oz yoniga sariq, moviy va qora

rangli qog’ozlarni qo’yib, oq qaysi rangni oldida ko’proq ajralib turganligi so’raladi.

O’quvchilar  bu qora rang ekanligini bir qarashdayoq anglaydilar. Oq va qora ranglar

yonma-yon turganda bir-birini yorqinroq ko’rinishi va ifodalanishiga xizmat qiladi.

Bu xulosa aytilgach, o’quvchilardan  hayotda shu ranglar kabi bir-birini bo’rttirishga

xizmat qiladigan holat, tushunchalarni ifodalaydigan so’zlar, masalan, yaxshi-yomon,

zulm-adolat, boy-kambag’al kabi so’zlar keltiriladi. Bu so’zlar tilda antonim — zid

ma’noli so’zlar deyilsa, adabiyotda tazod deb ifodalanishi aytiladi va ta’rifi  misollar

bilan yozdirib qo’yiladi.

Tazod arabcha so’z bo’lib,  qarshilantirish usulining klassik adabiyotda

qo’llangan bir ko’rinishi. Tazodda qarama-qarshi qo’yilgan ikki tomon ayni zamonda

uzviy ravishda bir-biriga bog’lanib keladi. Qarshilantirilayotgan narsa, belgi-

xususiyat va holatni yorqin va ta’sirchan ifodalashga  xizmat qiladi:

 Sendek  menga bir yori jafokor topilmas,

Mendek senga bir zori vafodor  topilmas. (Bobur)

---

80

Badiiy  adabiyotda keng qo’llaniladigan tasviriy-ifodaviy vositalardan biri

o’xshatishdir. Yozuvchilar  muayyan narsa-hodisa yoki uning asosiy belgilari haqida

kitobxon  ongida aniq tasavvur hosil qilish maqsadida uni qandaydir boshqa,

tanishroq narsa-hodisaga yohud  uning  belgilariga  o’xshatadilar. Mumtoz

adabiyotda o’xshatish tashbih deb ham yuritilgan. O’xshatish tasvirlanayotgan narsa-

hodisa yoki uning asosiy belgilarini yorqinroq, aniqroq qilib ko’rsatishga  xizmat

qiladi. O’quvchilarga Hamid Olimjonning «Zaynab va Omon» asarini o’tish

jarayonida unda yozuvchi bir necha tasviriy vositalar,  jumladan,  o’xshatishlardan

o’rinli fodalanganligini aytish lozim. Masalan: Qushday yengil uchar edilar,

Oq  bulutday ko’char edilar.

O’xshatishlardan  ketma-ket foydalanilsa, tashbihi musalsal  deb ataladi. «Zaynab va

Omon» da  tashbihi musalsal bir necha o’rinlarda uchraydi:

Daryo tinmay solardi shovqin,

     Qiz ko’ziday qora edi tun.

     Qiz qalbiday pok edi havo,

     Qiz qalbiday sevgidan davo.

       Maktab darsligida berilgan badiiy tasvir vositalarini o’quvchilarga tushuntirish

uchun o’qituvchilar o’zlari yetarli ma’lumotga ega bo’lishlari kerak.  Su maqsadda

quyida  asar jozibasini, jarangdorligini va  ta’sirchanligini oshiradigan bir necha

badiiylik ilmining asoslari haqidagi nazariy ma’lumotlarni misollar bilan keltiramiz:

Аllеgoriya  ( lotincha  allegoria — kinoya, qochiriq, kesatish) — biror mavhum

tushunchani konkret narsa, hodisa orqali ifodalagan majoziy, ya’ni  o’z  ma’nosidan

boshqa ma’noga ko’chirilgan so’z va iboralarning bir  turi.

     Masalan: «Tangriqulxo’ja  ilonning yog’ini egan odam edi-da»( A.Qahhor). Bu

parchadagi «ilonning yog’ini egan» gapi  Tangriqulxo’janing hiylagarligiga

kinoyadir.

  Masal va ertaklarda tulki aldoqchi, bo’ri ochko’z,  chayon zararli, ilon makkor

kishilarga nisbatan kinoya qilinadi.

18-