Sanoat instituti

Al–Xorazmiy

Muhammad Ibn Muso Al-Xorazmiy jahon madaniyati taraqqiyotiga g’oyat

katta hissa qo’shgan, fanning bir necha tarmoqlariga asos solgan buyuk qomusiy

olimdir.

Al-Xorazmiy Algebra fanining asoschisi. Uning “Al-kitob al muxtasar fi hisob

al-jabr va al muqobala” asaridagi “al-jabr” so’zi lotincha transkripsiyada “Algebra”

ni anglatib, Al-Xorazmiy asos solgan yangi fanning nomidir.

Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (taxminan 783- 850-yillar) asli Xiva

shahridan bo’Iib, matematika. astronomiya, geografiya va boshqa fanlar sohasida

barakali ijod qildi hamda "aljabr" (algebra) fani va "algoritm" tushunchasiga asos

soldi. "Algebra* so’zining o’zi esa uning "Kitab al-Jabr val-muqobala" (Tiklash va

qiyoslash kitobi) degan risolasi nomidan olingan. Uning arifmetikaga Oid risolasi

hind raqamlariga asoslangan bo’Iib, hozirgi kunda biz foydalanadigan o’nlik

pozitsion hisoblash tizimi va shu tizimdagi amallarning Yevropada tarqalishiga sabab

bo’ldi. Olinining "al-Xorazmiy" nisbasi esa "algoritm" shaklida fanda abadiy

o’rnashib qoldi. Uning XII asrdayoq lotin tiliga tarjima qilingan *Zij" (Astronomik

jadvallar), "Hisob al-Hind". "Quyosh soati haqidagi risola" va boshqa asarlari Sharq

va G’arb mamlakatlarida o’rta asrlar ilmiy tafakkurining taraqqiyotiga samarali ta’sir

ko’rsatdi.

Allomaning eng mashhur asari "Yulduzlar ilmi va samoviy harakatlar haqida

to’plam"! hisoblanadi. Uning bu kitobi Yevropada Kopernikkacha bo’igan

astronomiya fan id a asosiy qo’llanma bo’Iib xizmat qilgan. U sferik trigonometriya

asoschilaridan biridirFarg’oniy nisbasi lotinchada "alfraganus" shaklida yozilib, shu

nom ostida u Movarounnahrning Farg’ona viloyatidagi qadimgi Qubo (hozirgi Quva)

shahrida tavallud topgan Ahrnad al-Farg’oniyning (798-865-yillar) ijodiy faoliyati

Bag’doddagi ilmiy markaz (akademiya) bilan bog’liq bo’Iib, hozirgi kunda uning 8

asari bizga ma’lum fanga abadiy kirdi.

Buyuk faylasuf, qomusiy olim Abu Nasr ai-Farobiy (873-950-yillar)

Sirdaryoqirg’og’idagi Farob degan joyda tug’ilib, Farob, Toshkent, Buxoro va

Samar-qandda o’qidi. Keyinroq Bag’dod va Damashqda yashab o’z ma’lumotini

oshirib, umrim ilmga baxshida etdi. U fanning barcha sohalarini qamragan 160 dan

ortiq asarlar yozgan va ayrim ma’lumotlarga ko’ra 70 dan ortiq tilni bilgan.

Al-Farobiy barcha ilmlar rivojiga katta hissa qo’sh-ganligi, xususan, yunon

falsafasini sharhlab, dunyoga tanishtirganligi iichun Sharq mamlakatlarida "Ikkinchi

Aristotei" deb ulug’langan.

O’rta asrning buyuk qomusiy olimi Abu Rayhon Beruniy (973-1048-yillar)

Xorazmning qadimgi poytaxti Kot shahrida tug’ildi. Uning ilmiy merosi turli fan

sohalariga doir 150 dan ortiq asardan iborat bo’Hb, ulardan faqat 30 tasi bizgacha

yetib keigan.

---

15

Beruniy fanning turli sohalarida yangi fikrlar va kashfiyotlarni olg’a suradiki,

bu kashfiyotlar o’rta asr Sharqida uzoq vaqtgacha fan taraqqiyotini belgilab

berganligidan g’oyat katta ahamiyatga ega bo’ldi.