Sanaat ka’rxanalarinda investicion rawajlaniwdi finansliq qollap-quwatlawdi ju’zege keltiriw jollari

Investiciya iskeriliginin’ tiykarǵı kórsetkishleri⁸

(2000-2017-jıllar ushın )

	Tiykarǵı kapitalǵa investitsiyalar
	JIO’ge salıstırǵanda protsentda
	2000-jil	2017-jil
Ózbekstan Respublikası	100	100
Qaraqalpaqstan Respublikasi	6,4	5,1
Andijan	5,4	5,0
Buxara	4,6	4,1
Jizzax	2,1	2,3
Qashqadárya	16,8	16,9
Nawayi	5,4	6,4
Namangan	4,1	5,5
Samarqand	6,0	5,7
Surxanda’rya	3,3	3,4
Sirdaryo	2,3	2,0
Tashkent	6,0	7,1
Ferǵana	7,4	6,4
Xorezm	4,0	3,4
Tashkent qalası	23,9	23,6

1. 2. Ekonomikanı rawajlandırıwda investitsiya aktivligin

támiyinlew zárúriyatı

Házirgi dáwirde dúnya mámleketleri sociallıq-ekonomikalıq rawajlaniwi óziniń mánisi-mazmunı tárepinen aldınǵı basqishlardan keskin parıq etedi. Bunda eń tiykarǵı hám zárúrli tárepi- milliy ekonomikanıń barǵan sayın integraciyalasiwi hám globallasıwınıń kúsheyip barıwı bolıp tabıladı. Usı waqıtta bul processler xalıq aralıq maydandaǵı básekiniń de keskinlaesiwine, hár bir mámlekettiń xalqara miynet bólistiriwindegi óz poziciyasin bekkemlew ushın gúresiniń ku’sheyiwine de tásir kórsetedi.

Usınıń menen bir waqıtta, óz ornında atap ótiw kerek, jáhán ekonomikasına integraciyalasiw hám globallasıwdıń unamlı tárepleri menen bir qatarda belgili qarama-qarsılıqlı tárepleri de bar. Atap aytqanda. túrli mámleketlerdegi ekonomikalıq rawajlanıwdıń bir tegiste barmaslig’i, dúnya mámleketleri ortasında sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw tárepinen pariqtin’, ekologiyalıq qa’wiplerdin’ kúsheyip barıwı, túrli mámleketlerde xalıq sanı ózgeriwiniń keskin parıqlaniwi sıyaqlı jaǵdaylar jáhán xojalıǵınıń pútin sistema retinde turaqlı rawajlanıwına tosqınlıq etedi. Sonıń menen birge, usı processlerdiń taǵı bir ózgeshelikli tárepi - jáhánnıń bir mámleketinde júz berip atırǵan sociallıq-ekonomikalıq silkiniwlerdin’ anıq túrde basqa mámleketlerge de óz tásirin ótkiziwi esaplanadı. Jáhán jámiyetshiligi 2008-2010-jıllarda basınan keshirgen finanslıq krizis a’yne usi mániste globallasıw processleriniń unamsız áqibeti retinde kórinetuǵın boladı.

Bul táreplerdi úyrengen halda, sonı atap ótiw kerek, mámleket sanaatinda investicion aktivlikti támiyinlemey turıp milliy ekonomikanıń turaqlı ósiwine, social óndiristiń na’tiyjeliligine erisip bolmaydı. Soǵan kóre, rawajlanǵan bazar ekonomikası sharayatında investicion aktivlikti támiyinlew hár bir mámlekettiń strategiyalıq maqseti esaplanadı. Investicion aktivlik ekonomikanıń túrli dárejelerinde ámel etip, olardı tómendegishe gruppalaw múmkin:

1) milliy ekonomika dárejesindegi investicion aktivlik;

2) turaqli region dárejesindegi investitsion aktivlik;

3) bo’lek xojalıq sub'ekti (kárxana, birlespe hám t.b. )

dárejesindegi investicion aktivlik.

Sanaatda investicion aktivliktin’ áhmiyeti, onıń milliy ekonomikalıq rawajlaniwindaǵı rolin ashıp beriwde Birinshi Prezidentimiz I. A. Karimovtin’:

“Ámeldegi islep shıǵarıw quwatların modernizaciya qılıw hám texnologiyalıq jańalawǵa jóneltirilgen investiciyalardı keń kólemde qaratiw qanshelli úlken áhmiyetke iye ekenligin bárshemiz túsinip alıwımız kerek” dep atap ótiwi, bul processka Ózbekstanda qanshelli dárejede itibar berip atırǵanlıg’ınan dárek beredi.

Ótken qısqa dáwir dawamında mámleketimiz sanaatı investiciya processleri hám olardıń jıyındısınan quram tabatuǵın investicion iskerlikti bazar ekonomikasına uyqas túrde shólkemlestiriw maqsetinde qatar ekonomikalıq hám huquqiy tiykarlar jaratıldı. Ózbekstan Respublikasınıń investiciya iskerligine baylaisi bar nızamları, Prezident húkimleri hám de Ministrler Mákemesiniń qatar qarar hám normativ hújjetleri qabıllandı. Olarǵa súyene otirip jumıs kórilgeni sebepli respublika ekonomikasına, sonday-aq, sanaatqa investitsiyalardı qosıw procesi janlandi, belgili investicion ortalıq qáliplesti. Atap aytqanda, real sektor

ekonomikası ushın ajratılatuǵın investiciyalar kólemi, bárinen burın, bul tarawdaǵı

________________

⁸ Keste Makroekonomika hám statistika ministrligi maǵlıwmatları tiykarında dúzilgen (2000-2017 jıllar ushın )

investiciya aktivligi menen tikkeley baylanıslı bolıp, belgili wazıypalardı orınlawǵa qaratılǵan bolıp tabıladı.

Bul bolsa, óz gezeginde, sanaattıń barlıq tarawlarında turaqlılıqtı támiyinlew menen birge, sociallıq-ekonomikalıq jaǵdaydı da unamlı tárepke ózgertirdi. Sanaatda investiciya processlerin kúsheytiw, olardıń aktivligin asırıw tikkeley milliy ekonomikanıń jaǵdayı hám de oǵan jáhán jámiyetshiliginiń tásiri menen de baylanıslı.

Sanaatda investiciya iskerligin tártipke salıw, huquqiy kózqarastan, túrli múlk iyeleri ortasında materiyallıq hám finansliq emes aktivlerdi tákirar islep shıǵarıw jónindegi ayriqsha, quramalı, social zárúr ekonomikalıq (investiciya ) mu’nasábetlerin qáliplestiriw normaların názerde tudadi. «Investiciya iskerligi tuwrısındaǵı» Ózbekstan Respublikasınıń (1998-jıl 24-dekabr) nızamina muwapıq

- sanaatda investiciya iskerligi - investiciya iskerligi sub'ektleriniń investiciyalardı ámelge asırıwı menen baylanıslı háreketleri kompleksi bolıp tabıladı;

- investiсiyalar - sanaatı hám basqa iskerшlik ob'ektlerine kirgizetuǵın materiallıq hám finansliq emes jemisler hám de olarǵa tiyisli huqıqlar bolıp tabıladı;

- investor - o'z qarjilarin, qarizg’a aling’an ha’m kiritilgen aqshalardı, múlkshilik baylıqlardı hám olarǵa tiyisli huqıqlardı, sonıń menen birge intellektual mu’lkke tiyisli huqıqlardı investiciya iskerligi obiektlerine investiciyalawdı ámelge asırıwshı investiciya iskerligi subiekti bolıp tabıladı;

- reinvesticiya – investordin’ iskerligi nátiyjesinde alınǵan paydanı (dáramattı ) mámilege kirgiziw bolıp tabıladı.

Ózbekstanda investiciya iskerligin tártipke salıwda Ózbekstan Respublikasınıń «Investiciya iskerligi tuwrısında», «Shet el, xalıq investorlari tuwrısında», «Shet ellik investorlar huqıqlarınıń kepillikleri hám olardı qorg’aw ilajları tuwrısındaǵı» nızamları hám basqa nızam hújjetleri huquqiy tiykar bolıp xızmet etedi.

Finans nazariyasina kóre, investiciyalar bolajaq nátiyjelerdi qolǵa kirgiziw maqsetinde negizinde házirgi ǵárejetlerdi ańlatadı yamasa, investiciyalar aniq emes múmkinshiligı bolǵan hám keleside ku’tilip atirg’an bahaǵa kapitaldıń anıq búgingi ma`nisin almastırıwdan ibarat esaplanadi. Bunıń dáliyli retinde investiciyalardıń ajiratiliwinda olardıń sanalı túrde anıq hám aniq emes bolǵan risklar menen baylanısıwın keltiriw múmkin.

Joqarıdaǵı pikirden kelip shıǵıp bilay dew múmkin, eger qandayda bir-bir investor ózi jasap atırǵan mámleket yamasa regiondaǵı bir neshe mámleketler ishinen bólek bir mámleketti tańlap alıp, onıń ekonomikasına o’z erkindegi investiciya resurslarin sariplay baslasa, isenim menen bilay dew múmkin, sol orında investiciya ortalıǵın belgilep beretuǵın investiciya siyasatı tuwrı hám aqılǵa say islengen.