Samdu filologiya fakulteti O‘zbek tili va adabiyoti yo‘nalishi

Bilish. 1. Ikkinchi matn nima haqda?
2. Berilgan savolga Farobiy qanday javob berdi?
________________________________________
Tushunish. 1. Farobiy bunday javobi bilan nima demoqchi?
2. Nima uchun aynan Farobiyga bunday savol berdi?
__________________________________________________
Qo‘llash. Ilmga nisbatan shunday ehtirom ko‘rsatish holatini hozir ham uchratish mumkinmi?
Tahlil. Nima uchun odamlarni Ulug‘bekning shogirtidan qay holatda xabar olishi qiziqtirayapti?
__________________________________________________________________
Sintez. Har ikkala matnda ilm orqali qanday insonga xos bo‘lgan xislat ifodalangan?
Shu bilan birga birinchi matn yuzasidan turli savol va topshiriqlar ham tuzish mumkin. O‘quvchilarni guruhlarga bo‘lib, har bir guruhga bitta-bitta topshiriq taqsimlab chiqsa ham bo‘ladi. Jumladan:
1-topshiriq.
Matn nima haqda? Ulug‘bekning sevimli shogirdi kim?
2-topshiriq.
“Yo‘l libosini keltiringlar, otlar hozirlansin!” – Ulug‘bek tomonidan bunday buyruq berilishiga sabab nima edi?
3-topshiriq.
Ulug‘bek hasadgo‘ylarga nisbatan qanday yo‘l tutdi?
4-topshiriq.
Hasadgo‘y kishi deganda qanday insonni tushunasiz?
5-topshiriq.
“Ilm ahlini vaqti-vaqti bilan ziyorat qilib, holidan xabar olish savobdir” fikriga qanday munosabat bildirasiz?
Yuqorida berilga savollar orqali o‘quvchilar o‘z fikrlarini ham yozma, ham og‘zaki bayon qilishi mumkin. Sizda, albatta, savol tug‘ilishi mumkin. Nima uchun birdaniga ikki xil shart, chunki bir sinfda 25-30 o‘quvchi bo‘lishi mumkin. Ularning og‘zaki va yozma nutqi har xil: kimdir fikrini og‘zaki yaxshi bayon qiladi, lekin juda imloviy xatolari ko‘p. Kimdir juda chiroyli yozadi, ammo og‘zaki nutqida bayon qila olmaydi. Shu orqali o‘qituvchi ma’lum darajada bir natijaga erisha oladi. O‘qituvchi qay yo‘l bilan bo‘lsa ham o‘quvchilarning ozgina bilimini oshirishga harakat qiladi.
Umuman olganda berilgan topshiriqlarni bajarish orqali o‘quvchilarning firlash doirasi, dunyoqarashi kengayadi. Topshiriqlarga javob yozishda o‘zi o‘ylagan fikrlarini yozma bayon etish uning yozuv ko‘nikmasini ham shakllantiradi. Shu mavzuda grammatik mashqlar ham berilgan: 150-topshiriq. Matndan ikkinchi darajali bo‘laklarni aniqlang. 159-mashq. Berilgan so‘zlardan foydalanib, matndagi aniqlovchilarni sinonimlari bilan almashtiring. Foydalanish uchun so‘zlar: istiqomat qilmoq, buyuk, muhtaram, o‘zga, mashhur, qaror, farmon⁷. 153-topshiriq. Yuqoridagi berilgan matndan to‘ldiruvchilarni aniqlang. Bu mavzu ikki dars uchun mo‘ljallanganligi sababli uyga vazifa sifatida 154-155-topshiriqlar va 160-mashq berilgan. Bu topshiriq va mashqlarda so‘zlarning ma’nosi bilan lug‘at daftarga ko‘chirish, yod olish, jumlalarni to‘g‘ri tuzish, “Zukko tilshunos” musobaqasini o‘tkazish kabi shartlar bor.
Xulosa o‘rnida shuni aytib o‘tish mumkinki, aynan maktab darsliklarida bo‘layotgan o‘zgarishlar o‘quvchilarni mantiqiy fikrlashga, yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilayotganligini ko‘ramiz. Darsliklarda o‘zgarishlar bo‘lsa-da, o‘quvchilarda yozma nutq ko‘nikmasida kamchiliklar juda ko‘p. Shuning uchun boshlang‘ich sinf darsliklarida va yuqori sinf darsliklarida tilshunoslikning orfografiya bo‘limiga oid qoidalar, mashqlar kengroq berilib yoritilsa, yozma nutqimizda uchraydigan kamchiliklarni ancha qismini bartaraf etgan bo‘lamiz deb o‘ylayman. Birgina ona tili o‘qitish metodikasi darsligida ham grammatikaning ko‘p qoidalari orfografiya o‘qitish bilan, ayniqsa, aytilishi yozilishiga to‘g‘ri kelmaydigan so‘zlarning imlosi bilan uzviy bog‘liqligini, bu xil imlo qoidalarni grammatik ma’lumotsiz o‘quvchi ongiga singdirish qiyinligini, umuman, orfografiyani grammatikasiz o‘qitib bo‘lmasligini aytib o‘tadi⁸. Shunday ekan ona tili darslarida yozma nutqni rivojlantirish uchun turli xil mavzudagi diktant, bayon va insholarni yozdirish o‘rinlidir. Faqat yozdirish orqali yozma nutqni rivojlantirish qiyin masala. Topshiriq, mashq va o‘quvchini mantiqiy fikrlashga chorlovchi matnlar bilan ishlash katta samara berishini kuzatamiz.