Samarqand viloyati pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti

ABU RAYHON BERUNIY 

Beruniy 973- yil 4-oktabrda Xorazmda tug‘ildi. Erta yetim qolgan bo‘lsa ham, 

u yaxshi odamlarning qo‘lida tarbiyalandi. Yoshligidanoq ilm-fanga juda qiziqdi. 

Ayniqsa,  matematika,  astronomiya,  geografiya  va  tibbiyot  fanlariga  doir  ko‘p 

kitoblar o‘qidi. Qadimgi Xorazm tilini, turkiy, fors va arab tillarini puxta o‘rganib 

oldi. Boshqa tillarda ham mashq qildi. 

So‘ngra o‘zi ham matematika va astronomiya, geografiya va tarixdan kitoblar 

yoza boshladi. Yulduzlarni kuzatdi, daryo oqimini o‘lchadi. Turli fanlar sohasida 

kuzatishlar olib borish maqsadida o‘zi ko‘pgina tajriba asboblarini ixtiro etdi. 

Beruniy  kamtar  va  odobli,  haqgo‘y  va  oliyjanob  inson  edi.  22  yoshida 

Xorazmni  tashlab  chiqib  ketishga  majbur  bo‘lgan.  Ancha  vaqt  Afg‘onistonning 

G‘azna  shahrida  yashadi.  So‘ng  Hindistonga  bordi.  Hindistonda  bo‘lganida  eski 

hind  tili  –  sanskrit  tilini  o‘rgandi.  Bu  uning  hind  madaniyati,  adabiyoti  va  o‘sha 

davr  olimlari  bilan  yaqindan  tanishuviga  imkon  berdi.  Hindiston  yeri,  tog‘lari, 

daryolari,  o‘simlik  va  hayvonlar  dunyosi,  xalqi,  dini  va  urf-odatlarini  ta'riflagan 

mashhur «Hindiston» asarini yozdi. 

Beruniy  har  bir  ishga  mas'uliyat  bilan  qarar,  boshlagan  ishini  oxiriga 

yetkazishga harakat qilar edi. 

Beruniy  O‘rta  Sharq  olimlari  orasida  birinchi  bo‘lib  Yerning  shar  shaklida 

ekanligini isbotladi va Yer Quyosh atrofida aylanadi, degan to‘g‘ri fikrga keldi. U 

Yer shari o‘lchamini aniqladi. Eni 5 metr keladigan globus yasadi, dunyo xaritasini 

chizdi.  Dunyoning  qaerida  qanday  boyliklari  borligini  aniqladi.  Dengiz  suvining 

har kuni ikki marta qalqib-qaytib turishini, Oy va Quyosh tutilishlarining sababini 

soddagina  qilib  izohlab  berdi.  Amudaryo  qaysi  vaqtda  toshib,  qaysi  vaqtda 

sayozlanib qolishi jadvalini tuzdi. 

Beruniy 75 yil umr ko‘rdi. Shu davr ichida turli sohalarga oid 160 ga  yaqin 

kitob va risolalar yaratdi. Asarlari matematika, astronomiya, geografiya, geologiya, 

farmakologiya,  kartografiya,  tarix,  til,  adabiyot  sohalariga,  shuningdek, 

etnografiya, falsafa va boshqa fanlarga bag‘ishlangan. 

Beruniyning  jahon  fani  oldidagi  buyuk  xizmatlari  jamoatchilik  tomonidan 

e'tirof  etilgan  va  tavalludi  ko‘p  mamlakatlarda  nishonlangan.  Uning  tug‘ilgan 

shahri,  O‘zbekiston  Fanlar  Akademiyasining  Sharqshunoslik  instituti,  Toshkent 

Politexnika  instituti  Beruniy  nomi  bilan  ataladi.  Beruniy  nomidagi  O‘zbekiston 

Davlat mukofoti ta'sis etilgan. (298ta so’z) 

---

 

29