Samarqand: Samdu nashri, 2020 y. 460 b

Evolyutsion tahlil usuli. 
Innovatsiya nazariyasining 
shakllanishi va rivojlanishining tarixiy jarayonida ko‘plab 
tadqiqotchilar eng muhim sifat xususiyatlari bilan ajralib turadigan 
bir necha bosqichlarni ajratib ko‘rsatadilar: 
1-bosqich: XIX asr oxiri XX asrning 30-yillari. 
Bu uzoq to‘lqinlar va siklik inqirozlar nazariyasi doirasida 
iqtisodiy o‘sishning sabablari va omillarini o‘rganib, bir guruh 
tushunchalar shakllana boshlagan innovatsiya nazariyasining 

---

27 
fundamental asoslarini shakllantirishning boshlanish davri. Ushbu 
yondashuvning asosiy g‘oyasi shundan iborat ediki, bozor 
iqtisodiyoti rivojlanishining umumiy sxemasi uning “boom-bust-
boom” sikli bo‘ylab uzluksiz harakatlanishi va iqtisodiy o‘sishning 
asosiy omili innovatsiya hisoblanadi. 
Ushbu bosqich N.D.Kondratyevning “uzoq to‘lqinlari” 
kashf etilgani, innovatsiya nazariyasi va J. Shumpeter tomonidan 
ishlab chiqarilgan tadbirkorlik nazariyasining asosiy qoidalari 
shakllantirilganligi bilan ahamiyatlidir. Bu yangilikning mohiyatini 
va innovatsion jarayonda tadbirkorning yangi rolini ochib beradi. 
Maqsadli tahlil usuli asosida har bir aniq o‘rganishning 
mazkur holatida “Innovatsiyalar iqtisodiyoti” kursini o‘rganish 
maqsadlariga mos keladigan innovatsiyalar nazariyasidagi o‘sha 
yondashuv va tushunchalarni umumlashtirish, tasniflash va chuqur 
ishlab chiqish zarur,
Innovatsiya nazariyasining rivojlanish mantig‘ini taklif 
qilingan tahlil usullari - evolyutsion va maqsadli nuqtai nazardan 
ko‘rib chiqamiz. 
Quyida voqealar xronologiyasi keltirilgan. 
XIX asr oxiri XX asr boshlari: 
• 1793-1847-yillardagi jahon urushlari - falokat sabablarini 
o‘rganish (H. Klark, 1847); 
• iqtisodiyotning siklik rivojlanishi va iqtisodiyotda uzoq 
muddatli tebranishlar mavjudligini isbotlashga birinchi urinish 
haqida taxminlar (V. Jevons, 1884); 
• siklik inqirozlarni o‘rganish va iqtisodiy rivojlanishning 
uzoq muddatli tebranishlari mavjudligini isbotlash, sikllar va 
inqirozlar nazariyasining maktabiga asos solish (M. Tugan-
Baranovskiy, 1894); 
• siklik inqirozlar va “uzun to‘lqinlar” o‘rtasidagi 
bog‘liqlikni, shuningdek tebranishlarning endogen va ekzogen 
mexanizmi 
muammolarini 
o‘rganish (Parvus, 1901; J. 
VanGelderen, 1913; S. De Volf, 1924). 
XX asrning 20-30-yillari: 

---

28 
• N.D.Kondratyevning “uzoq to‘lqinlar” qonunlari bo‘yicha 
muvozanatsiz iqtisodiy rivojlanishni asoslashi, iqtisodiyotning 
uzoq muddatli tebranishlarining endogen tabiatini tushuntiruvchi 
nazariyasini asoslash (1924-1928); 
• N.D.Kondratyev nazariyasi “biznesning yirik sikllari” 
paydo bo‘lishining sabablari va ularning davomiyligini yanada 
o‘rganishni boshladi, natijada notekis iqtisodiy o‘sishning eng 
muhim 
sababi 
keyinchalik 
innovatsiya 
deb 
tan 
olindi. 
N.D.Kondratyev keyinchalik “evolyutsion” deb nomlangan yangi 
iqtisodiy nazariyani ishlab chiqishni boshlagan “bum-bust-boom” 
siklidagi muvozanatsiz iqtisodiy rivojlanish mexanizmini asoslab 
beradi. 
XX asrning 30-yillari: 
• J. Shumpeter tomonidan ishlab chiqilgan - innovatsiya 
nazariyasining asoschisi - uzun to‘lqinlarning innovatsion 
nazariyasi, innovatsiya tushunchasini ilmiy muomalaga kiritilishi 
va uni “ishlab chiqarish omillarining yangi ilmiy va ishlab 
chiqarish kombinatsiyasi” deb ta’riflashi; 
• 
Bozor 
iqtisodiyoti 
rivojlanishida 
innovatsion 
jarayonlarning mohiyati va rolini o‘rganish, innovatsiyalarning 
hayotiy siklini “ijodiy halokat jarayoni” sifatida talqin qilish; 
• Texnologik innovatsiyalar (“tadbirkorlar-innovatorlar” va 
“tadbirkorlar-konservatorlar”) bilan bog‘liq holda tadbirkorlik 
nazariyasini ishlab chiqish; 
• Iqtisodiy o‘sish sabablarini tushuntirishda neoklassik 
nazariyadan tubdan farq qiluvchi evolyutsion iqtisodiy nazariyasini 
yanada rivojlantirish. 
2-bosqich: XX asrning 40 - 70-yillari: 
Ushbu bosqichda oldingi davrning asosiy innovatsion 
g‘oyalarini ishlab chiqish va batafsil bayon qilish amaliy jihatdan 
davom ettirildi. Rejalashtirish, tashkil etish, moliyalashtirish, 
innovatsion loyihalarni boshqarish va ularning samaradorligini 
baholash sohasida innovatsion menejmentning funksional jihatlari 
ishlab chiqildi. 
3-bosqich: XX - XXI asr 70-yillarining oxiri. 

---

29 
Innovatsiyalar 
nazariyasining 
rivojlanishidagi 
ushbu 
bosqichni innovatsiyalarni tasniflashning yangi turlarini o‘rganish, 
innovatsion tizimning tizimli hodisasi sifatida mohiyatini tahlil 
qilish va milliy innovatsion tizimlar konsepsiyasining fundamental 
asoslarini shakllantirish sohasidagi yangi nazariy yutuq deb 
hisoblash mumkin. 
XX asrning 70-yillari: 
• Nemis iqtisodchisi G.Mensch tomonidan innovatsiyalar 
tasnifini (asosiy, takomillashtiruvchi va soxta-innovatsiyalar) 
ishlab chiqish; 
• Asosiy innovatsiyalar klasterlarini, shuningdek, asosiy va 
yaxshilanayotgan innovatsiyalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni 
o‘rganish; 
• S-shaklidagi logistik egri (Mensh egri chizig‘i) asosida 
iqtisodiyotning siklik tabiati va innovatsiyalarning siklik tabiati 
o‘rtasidagi bog‘liqlikni tahlil qilish innovatsion biznesni dinamik 
modellashtirish uchun asos bo‘lgan (Foster, 1979). 
XX asrning 80-yillari: 
• Innovatsiyalar tasniflarini aniqlashtirish va ularni yanada 
rivojlantirish, turli bosqichlarda - uzoq to‘lqinning yuqoriga va 
pastga 
qarab 
bosqichlarida 
innovatsiyalar-mahsulotlar 
va 
innovatsiyalar-jarayonlar klasterlarining shakllanishini o‘rganish 
(A. Kleinknecht, 1987); 
• 
Iqtisodiyotning 
uzoq 
muddatli 
o‘zgarishi 
mexanizmlaridan biri sifatida tegishli investitsiyalar asosida 
infratuzilmani shakllantirish zarurati muammosi bayonoti (Van 
Dyne, 1983); 
• Sobiq ittifoq iqtisodiy maktabi olimlarining rejali 
(sotsialistik) iqtisodiyot sharoitida ilmiy-texnik taraqqiyotning 
mohiyati va qonuniyatlari bo‘yicha tadqiqotlari (A.I. Anchishkin); 
• Texnologiyalarni rivojlantirish sikllari va fazalarining 
tasnifi, 
ilmiy 
va 
texnologik 
inqiloblarni 
davriylashtirish, 
jamiyatning boshqa sohalari – ta’lim, boshqarish, siyosat va 
boshqalarga radikal texnologik yangiliklarni joriy etishning o‘zaro 

---

30 
bog‘liq natijasi sifatida uzoq muddatli sikllarni o‘rganish (uzoq 
to‘lqin ko‘tarilishlari) (Y. V. Yakovets, 1988, 1999); 
• Texnologik tuzilmalar konsepsiyasini ishlab chiqish 
(S.Yu. Glazyev, 1993); 
• Milliy innovatsion tizimlar konsepsiyasini ishlab chiqish; 
XX asrning 90-yillari: 
• “Yangi iqtisodiyot” sohasida tizimli tadqiqotlarni 
shakllantirish, bunda innovatsion rivojlanish elementlarining 
o‘zaro bog‘liqligi tizimni shakllantirish rolini egallaydi. 
Innovatsiyalar nazariyasining shakllanish bosqichlari va tegishli 
sifat xususiyatlari sxematik tarzda quyidagicha ifodalanishi 
mumkin (2-jadval). 
2-jadval. 
Evolyutsion yondashuvga asoslangan innovatsiya nazariyasining 
shakllanish bosqichlari. 
3 bosqich. XX 
asrning 70-yillari - 
XXI asrning 
boshlari. 
1-bosqich. XIX asr 
oxiri XX asrning 40-
yillari. 
2-bosqich. XX 
asrning 40-70 
yillari. 
Sifatli atributlar 
(xususiyatlari): 
• Innovatsiya - 
muvozanatsiz 
rivojlanishning asosi 
va iqtisodiy 
o‘sishning asosiy 
omili; 
• Innovatsiyalarning 
mohiyati va tasnifi; 
• Tadbirkorning 
yangi roli; 
Sifatli atributlar: 
•Innovatsiyalarni 
tizim tadqiqotlari 
(texnologiyalar, 
iqtisodiyot va 
jamiyatning 
o‘zaro aloqasi); 
• Milliy 
innovatsion 
tizimlar 
konsepsiyasini 
shakllantirish 
Sifatli atributlar: 
• O‘tgan davrning 
asosiy innovatsion 
g‘oyalarini ishlab 
chiqish; 
• Innovatsion 
faoliyatni 
boshqarish 
funktsiyalarini 
ishlab chiqish; 

---

31 
Innovatsiya 
nazariyasi 
rivojlanishining 
o‘ziga xos, 
dominant xususiyatlari quyidagilardan iborat: 
birinchi bosqichda - innovatsiyalarning mohiyati va 
ularning iqtisodiy rivojlanishdagi o‘rni bo‘yicha tadqiqotlar; 
ikkinchi bosqichda - innovatsion faoliyatni boshqarish 
funktsiyalarini o‘rganish; 
uchinchi bosqichda - innovatsiyalarning izchilligini 
tushunishga o‘tish va texnologiyalar, iqtisodiyot va jamiyatni 
o‘zaro bog‘liq o‘rganish. 
Bu innovatsion rivojlanish nazariyasi evolyutsiyasining 
asosiy qonuniyatidir.