4. Asosiy innovatsiyalar va texnologik buyurtmalar
Texnologik buyurtmalarning izchil o‘zgarishi asosida
asosiy innovatsiyalar yotadi. Vaqtning har bir lahzasida
texnologiyalarning jami ijtimoiy takror ishlab chiqarish siklini
umumlashtiruvchi
texnologik
tuzilmalar
bilan
ifodalanishi
mumkin. Ularning har biri o‘ziga xos xususiyatni anglatadi,
ma’lum bir buyurtma texnologiyalarining ishlash usuli yangi
sifatni yaratadi, barqaror texnologiya, unda xarakterli prinsip
ustunlik qiladi. Iqtisodiyot fanida ko‘plab tadqiqotchilar tomonidan
tasdiqlangan tasnif ishlab chiqilgan bo‘lib, u beshta ishlaydigan
texnologik
buyurtmalarni,
shuningdek,
paydo
bo‘layotgan
istiqbolli oltita tartibni o‘z ichiga oladi.
1-tartib - mexanik tizimlar;
2-tartib - bug‘ ishlatadigan texnologiyalar;
3-tartib
-
elektr
energiyasidan
foydalanadigan
texnologiyalar;
4-tartib - avtomatlashtirish va kimyoviylashtirishga
asoslangan texnologiyalar;
5-tartib
-
biotexnologiya,
kompyuterlashtirish
va
elektronlashtirish;
6-tartib - nanotexnologiya, gen injeneriyasi, multimedia
interaktiv axborot tizimlari.
22
Ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bugungi kunda
dunyoda hukmron tartib 50-60-yillardagi ajralmas qayta tiklanish
tizimida shakllana boshladi. O‘tgan asrning 70-yillaridagi tarkibiy
inqirozdan keyin rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy o‘sishning
texnologik asoslari yaratildi.
Ushbu (beshinchi) texnologik birlashishlarning aniqlovchi
tarkibiy qismlari mikroelektronika, dasturiy ta’minot, hisoblash
texnologiyalari va axborotni qayta ishlash, ishlab chiqarish va
boshqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, kosmik hamda optik
tolali aloqa yutuqlari hisoblanadi. XXI asrning ikkinchi o‘n
yilligida ushbu texnologik tartib ijobiy iqtisodiy ta’siri uchun vaqt
chegarasi deb ataldi. Shundan so‘ng eng yangi texnologik
tartibning ustunligi bashorat qilindi (uning shakllanishi allaqachon
boshlangan), bu genetik muhandislik, sun’iy intellekt tizimlari,
global axborot tarmoqlari, yuqori tezlik va samaradorlikning
integral transport tizimlari kabi xususiyatlar bilan tavsiflanadi
[5.4].
Ushbu tasnifdagi buyurtmalarni taqsimlash davrlari ketma-
ket keltirilgan bo‘lsa-da, aslida ular birlashtirilgan va bir-biriga
qo‘shnidir. Buni alohida iqtisodiy sub’ektlarda ham, nafaqat
konveyer liniyalari, balki robotlar va shaxsiy kompyuterlar bilan
jihozlangan zamonaviy avtomobil zavodlarida ham, butun milliy
iqtisodiyot misolida ham, kuzatish mumkin. O‘zbekiston uchun
texnologik xilma-xillikning o‘ziga xos hodisasi xarakterlidir,
chunki eskirgan texnologiyalar 2 va 3-darajali texnologiyalar 4 va
5-darajadagi ilg‘or texnologiyalar bilan birlashtirilsa, bu texnologik
nomutanosiblikning ko‘payishiga olib keladi va mamlakat
iqtisodiyotining rivojlanish sur’atlariga salbiy ta’sir qiladi.
Ijtimoiy rivojlanishni boshqarishning asosiy vazifasi yangi
texnologik tartibdagi texnologiyalarni kengaytirilgan takror ishlab
chiqarish uchun sharoit yaratishdir. Shu sababli, texnologik tuzilish
miqyosining “o‘sish nuqtalari”ni hisobga olgan holda, asosiy
muammolarni hal qilishda shunchaki resurslarning konsentratsiyasi
unchalik istiqbolli emas. Turmush tarzini rivojlantirish ajralmas
texnologik tizimning ichki muvozanati bilan tavsiflanishi, uning
23
samaradorligini ta’minlashi kerak. “Muvozanat holati” o‘zaro ta’sir
qiluvchi
texnologiyalarning
barcha
jihatlari
va
ularning
elementlarini, shu jumladan yangi ishchi va yangi ijtimoiy
mehnatni tashkil qilishni o‘z ichiga oladi. Shu sababli ham
markaziy aloqasi yangi bo‘lgan texnologiyalarning tashkiliy va
iqtisodiy tuzilmalarni ajratmasdan ko‘rib chiqish kerak. Bu esa o‘z
navbatida, faqat innovatsion turdagi yangi iqtisodiy tuzilmalarni
shakllantirish (yoki mavjudligini o‘zgartirish) asosida amalga
oshiriladi.
Rivojlanishni ehtimoliy o‘zgarishlarning murakkab noaniq
jarayoni sifatida aks ettirish har bir “individual” texnologiyaning
rivojlanishini yangicha talqin qilishga imkon beradi, uning
harakatini texnologiyalar harakatining logistik S shaklidagi
qaramligi shaklida taqdim etadi. Ko‘rib chiqilayotgan muntazamlik
o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ikkita tushunchaning xususiyatlarini o‘z
ichiga oladi: birinchidan, logistik S shaklidagi egri chiziqning o‘zi
va ikkinchidan, “texnologik bo‘shliqlar (chegaralar)” tushunchasi
[5.15].
Logistik S-egri yordamida diffuziya
(lot. diffusio
— singish,
tarqalish)
va texnologiyani siljish jarayonlarini namoyish etish
mumkin. Logistik egri chiziq bo‘ylab harakatlanish har qanday
asosiy parametr yoki ajralmas kompleks ko‘rsatkich bilan
baholanadigan texnologiya samaradorligini izchil oshirilishini
anglatadi. Yaratilgan mahsulotlarning samaradorligi va iste’mol
xususiyatlarining eng yaxshi ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan bir
logistik egri chiziqdan boshqasiga o‘tish, bir texnologiya avlodidan
boshqasiga o‘tishni anglatadi. Shu bilan birga, yangi avlod asosiy
ko‘rsatkichlarining aksariyati oldingi avlod texnologiyasiga
qaraganda yaxshiroq qadriyatlarga ega.
Logistik egri chiziqlar bo‘ylab texnologiyalar harakati
orqali rivojlanishni aks ettirish quyidagi qarama-qarshilikni hal
qilishga imkon beradi. Bir tomondan, taraqqiyot kümülatif
(birikuvchan, to‘plangan) jarayondir (bugungi kunda erishilgan
narsa kelajakdagi yutuqlarning asosiga aylanadi), boshqa
tomondan, texnologiyalarni o‘z vaqtida rivojlanishi o‘zining ichki
24
mantig‘iga ega. Texnologiyalarning rivojlanishi bir avlod
texnologiyasini modernizatsiyalashga mos keladigan va ob’ektning
ichki mantig‘iga bog‘liq bo‘lgan S shaklidagi egri chiziq bo‘ylab
harakatlanadi. Kümülatif tabiiy to‘plangan bilim va tajriba
hajmidan kelib chiqqan holda yangi egri chiziqlar, ya’ni yangi
avlod texnologiyalari paydo bo‘lishi bilan amalga oshiriladi.
Ko‘pgina
innovatsiyalar
rivojlanishning
umumiy
yo‘nalishini belgilaydigan fundamental, asosiy innovatsiya
tomonidan qo‘yilgan potensialni bosqichma-bosqich amalga
oshirayotganligi sababli, mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarni apriori
(tajribadan oldin va undan mustaqil ravishda olingan bilim, ya’ni
oldindan ma’lum bo‘lgan bilim)ni aniqlash imkoniyati mavjud.
Ularni
muvaffaqiyatli
amalga
oshirish
ehtimoli
ushbu
ma’lumotlarning
boshqarish
harakatlarini
yaratish
mexanizmlaridan foydalanish imkoniyatlarini beradi. Funksional
xususiyatlarning
rivojlanishidagi
ma’lum
S
shaklidagi
bog‘liqliklarga
asoslanib,
hatto
o‘zgarishlar
“texnologik
chegara”ga yaqinlashayotgan bo‘lsa ham [5.4] va undan keyingi
texnologik yechim noma’lum bo‘lsa ham, ma’lum bir vaqtda
tegishli ko‘rsatkichlar bo‘yicha ma’lum bir texnologik darajaga
erishishni adolatli ravishda ob’ektiv ravishda taxmin qilish
mumkin.
Boshqarish uchun bunday muhim nuqta - bu har bir
texnologiyaning rivojlanish chegarasining S shaklidagi egri
chiziqlarining mavjudligidir. Unga yaqinligi (“uchish nuqtalari”
prinsipi)
ushbu
texnologiya
asosida
o‘sish imkoniyatlari
tugaganligini anglatadi.
Asosiy texnologiya parametrining o‘sish chegarasiga
erishilganda, rivojlanish uchun qaror qabul qiluvchi omillar odatda
o‘zgaradi. O‘tgan o‘sish yondashuvlari kelajakda samarasiz
bo‘ladi. Texnologik tanaffus vaqti yaqinlashmoqda - bir
texnologiyadan ikkinchisiga o‘tish davri [5.4]. Logistik egri
chiziqlar orasidagi bo‘shliq paydo bo‘lgandan so‘ng, tubdan yangi
bilimlar (innovatsiyalar) asosida yangi egri chiziq shakllana
boshlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |