Samarqand: Samdu nashri, 2020 y. 460 b

 
 
 
 
(5) 
Hozirgi vaqtda innovatsiyalarning tijorat samaradorligini 
baholash uchun diskontlash hisoblash va diskontlashsizga 
asoslanagn ko’rsatkichlarning turli tizimi qo’llanilishi mumkin. 
Innovatsiyalar samaradorligining diskontlashsiz ko’rsatkichlariga 
investitsiyalar samaradorligining koeffitsienti, minimal darajadagi 
harajatlar, 
qo’shimcha 
investitsiyalarni 
olish 
muddati 
va 
solishtirma samaradorlik koyeffitsienti kiradi. Diskontlash hisobga 
asoslangan 
innovatsiya 
samaradorlik 
ko‘rsatkichlariga sof 
diskontlashgan daromad, daromadlik indeksi, daromadning ichki 
normasi va investitsiya olishning diskontlashgan normasi kiradi. 
Ko‘rsatkichlarning ikkinchi guruhi innovatsiya loyihalarni ob’ektiv 
baholashga imkoniyat beradi. Ta’kidlaymiz, sanoat rivojlanish 
bo‘yicha BMTning tavsiyalariga muvofiq xorij amaliyotida 
innovatsiya samaradorligini baholashda asosan ikkinchi guruh 
ko’rsatkichlari qo’llaniladi. Ushbu ko’rsatkichlarni batafsil ko’rib 
chiqamiz. 
Sof diskontlashgan daromad (SDD) natijalar (daromad) 
ayirmasi va diskontlashni hisobga olgan innovatsiyalarga xarajatlar 
kattaligini namoyon etadi. Sof diskontlashgan daromat hisob 
kitobini quyidagi formula ko’rinishida aks ettirish mumkin: 
𝑆𝐷𝐷 = ∑
(𝐸
𝑡
− 𝑍
𝑡
)𝛼
𝑡
𝑇
𝑝
𝑡=1
(6) 
Bu yerda Et – t-yildagi samara (natijalar) Z t – t-yildagi 
xarajatlar, rub; Tr – hisob davri (loyihani amalga oshirish 

---

404 
muddati), yillar; t- vaqtinchalik interval raqami; at – diskontlash 
koyeffitsienti. Innovatsion loyiha SDF > 0 bo‘lganda iqtisodiy 
tomondan samarali. Sof diskontlashgan daromad boshqa 
nomlanishlarga ham ega: sof joriy qiymat, sof keltirilgan samara 
(net present value, NPV), va integral samara. 
Daromadlik indeksi (DI) diskontlashni hisobga olgan holda 
kapital innovatsion kiritishga daromad va joriy xarajatlar 
ayirmasining munosabatini namoyon etadi va quyidagi formula 
bo‘yicha hisoblanadi 
𝐷𝐼 =
∑
(𝐸
𝑡
−𝑍
1
)𝛼
𝑡
𝑇𝑝
𝑡=1
∑
𝐾
𝑡
𝛼
𝑡
𝑇𝑝
𝑡=1
(7) 
Ztek.t – t- yildagi joriy xarajatlar, rub; Kt – t- yilda 
innovatsiya loyihalariga kapital kiritish rub. Innovatsion loyiha DI 
> 1da rentabilli samarali hisoblanadi. Bunday holatda innovatsion 
loyiha bo‘yicha diskontlashgan joriy daromadlar summasi 
diskontlashgan kapital kirimlar (investitsiyalar) kattaligidan ustun 
keladi. 
Daromadlik 
indeksini 
ba’zida rentabellik indeksi 
(profitability index, p.i.) yoki foyda indeksi deb ham aytishadi. 
Daromadlikning ichki normasi (DIN) (internal rate of 
return,IRR) – bu diskontning shunday normasiki (Evn), unda 
innovatsiyani amalga oshirish jarayonida keltirilgan samaraning 
(daromad) kattaligi diskontlashgan kapital kirimlarga teng. 
Boshqacha qilib aytganda, daromadlilikning ichki normasi sof 
diskontlashgan daromad innovatsion loyiha bo‘yicha nolga teng 
bo‘lgan diskontlash stavkasi hisoblanadi. Daromadlilikning ichki 
normasi yoki diskont normasi(Evn) quyidagi formula bo‘yicha 
aniqlanadi 
∑
𝐸
𝑡
−𝑍
1
(1+𝐸
𝑖𝑛
)
𝑡
𝑇
𝑝
𝑡=1
= ∑
𝐾
𝑡
(1+𝐸
𝑖𝑛
)
𝑡
𝑇
𝑝
𝑡=1
(8) 
Daromadlikning ichki normasi korxonalar tomonidan 
innovatsion loyihalarni moliyalashtirish uchun jalb qilinadigan 
yetarli darajada bo‘lgan mablag‘ vositalarining kattaligini 

---

405 
ifodalaydi. Agar Evn investor tomonidan kutilayotgan kapitalga 
daromad normasiga teng yoki yuqori bo‘lsa loyiha samarali deb 
hisoblanadi. Bank krediti hisobiga innovatsion loyihalarni 
moliyalashtirishda Evn ahamiyati bank foiz stavkasining mumkin 
bo‘lgan darajasining yuqori chegarasini belgilaydi. Daromadlik 
ichki normasi hisob kitobini innovatsion investitsiyalarni miqdoriy 
tahlilining birinchi davri sifatida qo’llash mumkin. Xorij 
amaliyotida ushbu ko’rsatkich bo‘yicha shunday innovatsion 
loyihalar tanlanadiki, unda DIN 15% dan kam bo‘lmasligi kerak. 
Hisob kitob amaliyotida daromadlikning ichki normasi boshqa 
nomlanishlarda ham kuzatiladi: rentabellik normasi, investitsiyani 
qaytarish normasi, foydaning ichki normasi va chiqimni 
qoplashning ichki normasi. 
Investitsiyalar chiqimini qoplashning diskontlashgan muddati 
(Tok) vaqtni yillardagi davrini namoyon etadi, uning davomida 
innovatsiyadagi(Kin) investitsiyaning umumiy summasi summa 
natijalari (mablag‘ oqimi) – Esum bilan qoplanishi kerak. Bu 
ko’rsatkichlar diskontlashni hisobga olgan holda aniqlanadi. 
Investitsiyalar chiqimini qoplashning diskontlashgan muddati 
quyidagi formula bo‘yicha belgilanadi 
𝑇
𝑞𝑚
=
𝐾
𝑖𝑛
𝐸
𝑠𝑢𝑚
(9) 
Innovatsion loyiha (mavzu)ning saradorligi bo‘yicha qaror 
innovatsion loyiha ishtirokchilarining barcha ko’rsatkichlari va 
qiziqishlarining ahamiyatini, xamda uning ijtimoiy va ekologik 
asoratlarini inobatga olgan holda qabul qilinadi.