Samarqand: Samdu nashri, 2020 y. 460 b

Tayanch iboralari 
Tashqi omillar, “bozor turtkisi”, zavod ilm-fan sektori, 
ijtimoiy-psixologik motiv, ierarxik tuzilish, ijtimoiy ehtiyoj, 
korxonalar, birlashmalar, aksioner jamiyatlari, moliya-sanoat 
guruhlari.
 
 
Nazorat savollari 
1. Korxonalarning innovatsion faoliyatiga ta’sir etadigan ichki 
omillarni sanab o‘ting. 
2. Tashqi omillar qanday guruhlarga bo‘linadi? 
3. Innovatsion rivojlanishning “bozor turtkisi” nima? 
4. Zavod ilm-fan sektorini tavsiflang. 
5. Zavod ilm-fan sektorini umumilmiy tizimning tarkibiy qismi 
sifatida tan olinishida qanday muammolar yuzaga keladi? 
6. Zavod ilm-fan sektorining shakllanish shart-sharoitlariga 
qisqacha tavsif bering. 
7. Faqat natijalarga tayanib zavod ilm-fan sektorini boshqarish 
mumkinmi? 
 
 
 

---

391 
18-Mavzu. Innovatsiyalarning samaradorligi 
 
Reja 
1. Innovatsion faoliyatdagi xatarlar 
2. Innovatsiyalar samaradorligini baholash usullari 
1. Innovatsion faoliyatdagi xatarlar 
Innovatsion faoliyat xatarning turli turlari bilan kuzatiladi. 
Umumiy ko‘rinishda innovatsion faoliyatdagi xatar yangiliklar 
ishlab chiqish va amalga oshirishga mablag‘ sarflashda xosil 
bo‘ladigan yo’qotishlar ehtimoli sifatida belgilanadi. Korxona va 
tashkilotlar innovatsion faoliyatda yuz keladigan xatarlar turlariga 
quyidagilar kiradi: loyihani xato tanlaganlikdagi xatar, marketing 
xatarlar, raqobatlikning kuchayish xatari, loyihalarni yetarli moliya 
resurslari bilan ta’minlanmaslik xatari, ko‘zda tutilmagan xarajatlar 
xatari, shartnomalarni bajarmaslik xatari va b. Bundan tashqari, 
innovatsion faoliyatga kredit, investitsiya, tashqi iqtisodiy, 
axborotlarning to’liqsizligi yoki noto’g‘riligi kabi xatarlar ham 
ta’sir ko’rsatadi. 
Xatarlarning bunday gradatsiyasi ularning umumiy tizimida 
har bir xatarning o’rnini aniq belgilab berish ishkonini beradi va 
ushlubu xatarlarni boshqarishda maxsus yo’llar va usullarini 
samarali qo’llash uchun sharoit yaratadi. Layihalarni xato 
tanlashning 
sabablari 
tashkilotlarning 
moliviy 
iqtisodiy 
ustunliklarini 
asossiz 
belgilash, 
innovatsiya 
strategiyalari 
(kelayotgan 
yoki 
himoya) 
turlarini 
aniq 
tanlamaslik; 
innovatsiyaning turli turlarini ad’ekvat tanlamaslik (texnologik 
yoki oziq ovqat, deyarli yangi yoki asos solinganlari) hisoblanadi. 
Asosan kichik innovatsion biznesning innovatsion faoliyati 
uchun raqobatni o’sish xatari xavf uyg‘otadi. Bunday xatarning 
paydo bo‘lish sabablari: raqobatchilar to’g‘risida to’liqsiz va 
noto’g‘ri axborotlar, yangiliklarni ishlab chiqish va o‘zlashtirish 
muddatlarining uzayishi, bu esa raqobatchilardan ortga qolishga 
olib keladi; sanoat josusligi natijasida maxfiy axborotlarni bilib 
olinishi; 
raqobatchilarning 
insofsizligi, 
ularning 
reyderlik 

---

392 
yondashuvi; xorij eksporterlari va mamlakatning boshqa hududlari 
tomonidan hududiy (mahaliy) bozorga ekspansiyasi. Innovatsion 
korxonalar faoliyatida xo‘jalik shartnomalari (kelishuvlari)ni 
bajarmaslik xatari ham muhim o’rinni egallaydi. Bu xatar 
muzokaralar olib borilgan so‘ng sherikning kelishuv tuzishga rozi 
bo‘lmaslikda, to‘lov kiritishga qodir bo‘lmagan sheriklar bilan 
kelishuv tuzilganda, sheriklar tomonidan kelishilgan vaqtda 
kelishuv majburiyatlarini bajarmaganda, atof muhit ifloslanishida 
yuzaga kelgan xavflarda namoyon bo‘ladi. 
Xatarlarni kamaytirishning asoslangan yo‘llari ularni yana 
ham dalilli tasniflash asosida chiqarilishi mumkin. Xatarlarni 
quyidagi belgilari bo‘yicha tasniflash mumkin: 

Xatar darajasi bo‘yicha – ehtimolli, qaltis yoki o’ta qaltis 
(falokatli); 

Faoliyat turi bo‘yicha – tadqiqotli, tajribali yoki tajriba–
ishlab chiqarish faoliyati; 

Xatar turi bo‘yicha – texnik, tashkilotiy, axborotiy, 
iqtisodiy (tijorat), ekologik yoki siyosiy; 

Xatar darajasi bo‘yicha – yuqori, o‘rta yoki past; 

Iqtisodiy 
mohiyat 
bo‘yicha – operatsion, kredit, 
inflyatsiyali, valyutali yoki innovatsion–investitsiyali; 

Ob’ektlar bo‘yicha (paydo bo‘lish joyi bo‘yicha) – 
mamlakatiy, hududiy yoki tarmoqli. 
Asosiy o’rinni innovatsion–investitsiyali xatar egallaydi – bu 
yakuniy natijani, raqobatbardosh maxsulotlarni, foyda va oxir 
oqibat aniq innovatsion investitsiyalardan pul oqimini olmaslik 
ehtimoli. 
Investitsion 
xatarning 
o‘ziga xosligi shundaki, 
investitsiyalar, agar ular prinsipial innovatsionlarni kiritish bilan 
kuzatilsa, deyarli korxona faoliyatining xamma tomonlariga ta’sir 
ko‘rsatadi va bu uning iqtisodiy usishi, kapital va foydalarning 
o’sishiga ta’sir ko’rsatadi. 
Xatarni tahlili qilish va baholash majmuaviy usullarni 
qo’llashni talab etadi. Bunday usullarga quyidagilar kiradi: 

Statistik usullar, xususan xatarni omilli tahlillash usuli; 

O’xshashlik usuli; 

---

393 

Korxonaning moliyaviy holatini majmuaviy tahlillash 
ususli, uning moliyaviy barqarorlik tekshiruvi; 

Xatarlarni modellashtirish usuli; 

Texnik va tijorat xatarlari ehtimolini ifodalashga imkon 
beradigan alohida koyeffitsientlar hisob kitobiga asoslanadigan 
multiplikativ usuli; 

Normativ usul; 

Innovatsion korxona xatarini kompyuter modeli usuli; 

Reyting usuli. 
Ushbu usullar bo‘yicha u yoki bu darajada xatarning 
miqdoriy darajasi baholanadi. Xatar darajasining aniq bahosi qator 
usullarni qullashda oshadi, va u bo‘yicha hisob kitoblar natijasi 
mutaxassislarning tajribaviy tahlilini talab etadi. 
Innovatsion korxonalar faoliyatidagi ko’tarilgan xatarlardan 
himoyalanish shakliga xatarni chetlab o’tish (ya’ni yirik xatar bilan 
ochiq bog‘liq bo‘lgan qarorlardan ortga chekinish), xatarni ushlab 
turish (xatarni investor ortidan qoldirish), xatarni boshqa 
tashkilotga o’tkazish (masalan, sug‘urta korxonalariga), xatar 
darajasini kamaytirish (minimallashtirish), yuqotishlar ehtimolini 
kamaytirish va hajmini qisqartirish. Innovatsion faoliyatda xatarni 
kamaytirish, uni minimallashtirish yo‘lini aniq taqdim etish 
muhim. Boshqaruv va analitik amaliyotda xatarni kamaytirishning 
turli yo‘llarini topishadi. 
Ulardan eng samaralisi – bu boshqaruv qarorining, ayniqsa 
innovatsion–investitsiyali qarori (loyihaning) tajribali va savodli 
tashlash. Qo’shimcha axborotga ega bo‘lish nisbatan yangi yo‘l 
hisoblanadi, yanayam to’liq axborot aniq aytish va xatarni 
kamaytirish imkonini beradi. Xatarni kamaytirish yo‘llaridan 
hisoblangan limitlash usuli – bu xarajatlarning oxirgi summasining 
limitini o’rnatishdir. Xatarni kamaytirishning muhim yo‘li – bu 
innovatsiyalar 
porfelini 
diversifikatsiyalash. 
Innovatsiya 
portfellarini 
samarali 
diversifikatsiyalash 
ba’zida tarmoqli 
xususiyatlar va aniq korxonaning (firmalar, uyushmalar, kichik 
innovatsion korxonalar) o‘ziga xosligi bilan chiqarilgan individual 
xatarlarni ahamiyatli qisqarishiga olib keladi. Diversifikatsiya 

---

394 
natijasida xatarlar jamlanmasi (individual va bozor) korxona 
faoliyatidan qat’iy nazar faqat bozor xatarini o’sishi bilan 
belgilanadi. 
Xatarni minimallashtirish yo‘llaridan biri xatar qismini 
(jumladan, moliyaviy) boshqa korxona va tashkilotlarga o’tkazish, 
masalan venchur (xatarli), bunda ular omadsizlik holatida 
yo’qotishlar qismini o‘ziga oladi. Xatarlarni kamaytirish yo‘llariga 
bevosita korxonalarda, ayniqsa faoliyati turli xatarlarga ega bo‘lsa, 
tabiiy va mablag‘li sug‘urta fondlarini tashkil etishni nazarda 
tutadigan o‘zini sug‘urtalash kiradi. Xatarni minimallashtirishning 
keng tarqalgan usullaridan biri – bu sug‘urtalash bo‘lib, u 
sug‘urtali holatlar paydo bo‘lganda korxona (firma)larning mol 
mulkli qiziqishlarini himoya qilishni, sug‘urta tulovlaridan 
shakllanadaigan, ehtimolli zararlarni qoplash uchun mablag‘li 
fondlarni yaratishni namoyon etadi. Ba’zida qayta sug‘urtalash 
qo’llaniladi. Tarqalish xatarni kamaytirishning nisbatan yangi 
yo‘lini oladi – bu qarshi ishlab chiqarish, ilmiy–texnik, tijorat, 
valyuta talablari va majburiyatlarini yaratilishini bildiradigan 
xedjitlash. 
Xatar, murakkab va ko‘p jihatli bo‘lib, barcha ilmiy – texnik, 
ishlab chiqarish va moliyaviy boshqaruv qarorlarni qabul qilish 
asosida yotadi. Axir hatto yaxshi iqtisodiy o’sish sharoitida ham 
har bir korxona uchun (mulk shakli va uning moliyaviy holatidan 
qat’iy nazar) doimo nomaqbul voqealar, inqiroziy holatlar kelish 
ehtimoli saqlanib turadi. Bunday imkoniyatlar doimo xatar bilan 
kursatiladi. 
Innovatsion faoliyat xatarini kamaytirish uchun birinchi 
navbatda amalaga oshirishga taklif etiliniyotgan loyihalarni 
(mavzularni) batafsil tanlab olish zarur. Innovatsion loyihalarni 
(mavzularni) erta, loyiha oldi bosqichida tanlashning muhimligi 
quyidagi holatlarda belgilanadi: 

Innovatsiyaon ishlanmalarga katta hajmli va yuqori 
tezlikdagi xarajatlar bilan 

Innovatsion ishlanmalar yoki mavzularning alohida 
yo‘nalishlariga ajratiladigan mablag‘larning chegaralanganligi; 

---

395 

Yanayam istiqbolli va dolzarb mavzularnitanlash asosida 
maksimal samara (iqtisodiy, ijtimoiy va b.) olishga intilish; 

Buyurtmachi va bevosita ilmiy–texnik ishlilari tomonidan 
taklif etilayotgan katta hajmdagi mavzular; 

Ilmiy – texnik va iqtisodiy xatarni kamaytirish zarurligida 
izlanishni tadqiqotlar va innovatsion ishlanmalarning istiqbolli 
yo‘nalishlarida jahon darajasiga erishish; 

Innovatsion ishlanmalar natijalari korxona faoliyati 
strategiyasiga mos kelishi zarurligi bilan. 
Innovatsion ishlanmalarning mavzularini tanlashning muhim 
vazifalari quyidagilar hisoblanadi: yanayam istiqbolli, dolzarb va 
samarali mavzularni to’g‘ri tanlash; fantastik va yaqin kelajakda 
bajarib bo‘lmaydigan mavzularni inkor etish; taklif etilayotgan 
innovatsiyalarning 
ilmiy–texnik 
va 
iqtisodiy 
darajasini 
pasaytiradigan sabablar (omillar)ni aniqlash; innovatsiyalarni 
moliyalashtirish imkoniyatidan kelib chiqib qaysi mavzular qabul 
qilinishi va tasdiqlanishini aniqlash; tanlov bo‘yicha uslubiy 
qo’llanmalarni aniqlash va oxirigacha ishlab chiqish maqsadida 
mavjud (statistik) ma’lumotlarni yig‘ish. 
Ilmiy –texnik tashkilotlar va uyushmalarning (korxona) 
istiqbolli va mavzuviy rejalashtirishlar tajribasi har qanday 
vaziyatda bir xil muvaffaqiyat bilan baholash mumkin bo‘lgan 
mavzular tanlovining umumiy universal usulini qullash va ishlab 
chiqish va ko’rsatkichlarning bir xil qilish mumkin emasligini 
ko’rsatdi. Loyihalarning ko’p maqsadli ekanligini, ularni amalga 
oshirish natijalarining turli xilligi (iqtisodiy, ijtimoiy va b.), 
birlamchi ma’lumotlar va mavzularni shakllantirish manbalarining 
to’g‘riligi, hamda tarmoqli va hududiy xususiyatlarini inobatga 
oladigan 
ko’rsatkichlarning 
majmuaviy 
loyihasi 
va 
tabaqalashtirilgan tizimi zarur. Shunday bo‘lsada mavzularni 
tanlashning asosiy prinsiplari, ko’rsatkichlarining omillari va 
guruhlari, tanlov amallari va uning bajarilishining tashkiliy 
shakllari umumiy, tarmoqlararo bo‘lishi kerak va shart. Amaliy 
faoliyatda mavzuni tanlashda ular o‘zlarini hisob kitobida 
qo’shimcha o‘ziga xos ko’rsatkichlar va usullar bilan, hamda 

---

396 
tarmoqli (tarmoqosti) va hududiy xususiyatlarni, maqsadli 
vazifalari (yangi maxsulot, istiqbolli texnologik jarayon, izlab 
chiqarishning texnik tashkiliy darajasi, ekologik muhitni 
yaxshilanishi), mavzuni shakllantirish manbalarini aks ettadigan 
tanlovning aniq usullari bilan to‘ldirilishi mumkin. 
Istiqbolli loyihalar (mavzular)ni tanlashda tarkib, ko’rsatkich 
guruhlari va ularning ahamiyatliligini aniqlash qator prinsiplar 
asosida amalga oshiriladi. Mavzular tanlovi asosiga kiritilishi 
lozim bo‘lgan muhim prinsip, - bu innovatsion ishlanmalarni 
amalga oshirishning yakuniy natijalariga yo‘naltirilganligi. 
Mavzuni tanlash uchun ko’rsatkichlar tizimini aniqlashda 
korxonalarning ishlab chiqarish-texnik va moliyaviy m iqtisodiy 
imkoniyatlari bo‘yicha tarmoqlar ishlanmalarining xarakteri va 
mohiyatining mosligi prinsipini inobatga olish zarur. Istiqbolli 
mavzularni tanlashning muhim prinsiplariga yondashuvlarning 
majmuaviyligi kiradi. Ko’rsatkichlarni tanlashda turli guruhlarga 
(miqdoriy, tabiiy, mexnat, vaqtinchalik) kiruvchi aloxida 
ko’rsatkichlarning 
oqilona 
o‘zaro munosabat prinsipi va 
ko’rsatkichlarni natijaviy va samarali ko’rsatkichlarga bo‘linishi 
prinsipi inobatga olinadi. Ko’’rsatkichlar tizimini nazoratiy prinsipi 
shuni talab etadiki, asosiy maqsadga qarab o‘z mohiyati bo‘yicha 
turlicha bo‘lgan ko’rsatkichlar doirasi yo kengayadi, yo qisqaradi. 
Bunda alohida ko’rsatkichlarning nisbatan ahamiyatlirog‘ining 
o’sish yoki kamayish imkoniyatlarini nazarda tutish lozim. 
Ko’rsatkichlarga 
quyidagi 
talablar 
quyiladi: 
tanlab 
olinadigan mavzularni yakuniy maqsadi bilan mantiqiy bog‘liqligi, 
ular (xisob kitoblar)ning muqobil, sodda va hammabop ekanligi, 
olinadigan natijalarni aniqligi va bir to’xtamliligi, hisob kitob va 
xisobotlarning 
mavjud 
shakllariga 
qarshi 
chiqmaydigan, 
moslashganligi. Ko‘rsatkichlar tizimini tuzishning va unga 
qo’yilgan talablarning bayon etilgan prinsiplarini inobatga olib 
istiqbolli va dolzarb loyihalar (mavzular)ni tanlash uchun 
ko‘rsatkichlarning (omillar) quyidagi guruhlari ishlatilishi 
mumkin: 

Ilmiy – texnik; 

---

397 

Ishlab chiqarish – texnologik; 

Moliyaviy - iqtisodiy; 

Ijtimoiy – ekologik; 

Tarmoqli (xududiy); 

Huquqiy; 

Vaqtinchalik; 

Bozor (marketing). 
Har bir ko’rsatkichlar guruhi xususiy ko‘rsatkichlar 
yig‘indilari bilan ifodalanadi, ularning tarkibi, tuzulmasi, soni va 
ahamiyatliligi alohida innovatsion tashkilot tarmoqlari va 
profilining xususiyatlariga, mavzular tanlanilish maqsadlari, ular 
shakllanishining bajarilish bosqichi va manbalariga bog‘liq bo‘ladi. 
Xususiy ko‘rsatkichlar omillari va tarkiblarining bunday guruhlari 
loyihalarni tanlash usullarida o‘z aksini topadi. Mavzularni tanlash 
usuliga talablar majmuasi taqdim etiladi: yanayam istiqbolli va 
samarali mavzularni qattiq tanlab olish, tanlangan mavzularning 
natijalari ishlab chiqarish- xo‘jalik va ilmiy - ishlab siqarish 
tizimlarining faoliyat maqsadlari bilan mos kelishi, baholar 
to’g‘riligining yuqori darajadaligi - birinchi navbatda kutilayotgan 
natijalar muvaffaqiyatida, mavzularni shakllantirishda (xo‘jalik 
kelishuvli, tashabbusli va b.) manba va xarakterini inobatga olish; 
tarmoqli va hududiy xususiyatlarni inobatga olish va x.k. 
Ushbu talablar yig‘indisining xisob kitobi turli usullarni 
majmuaviy qullash orqali amalaga oshiriladi. Mavzularni tanlashda 
qo’llaniladigan usullar sifat va miqdorga bo‘linishi mumkin. Ilmiy 
texnik ishlanmalarning ilk bosqichlarida tanlovda quyidagilar 
qo’llaniladi: 1) ichki tuyg‘u, shaxsiy tajriba va malakaga 
asoslangan 
va 
rejalashtirilgan 
innovatsiyadagi 
amaliyotga 
qo’llanilgan sifatli usul. Uning maqbulligining yuqoriligi yaxshi 
tashkil etilgan ekpert baholari va matematik apparatlarning 
qo’llanilishi (matematik- statistik ishlab chiqish, ehtimollar 
nazariyasi) bilan ta’minlanadi; 2) grafoanalitik usul; 3) ularni 
baholashning ko’qirrali tizimini qo’llash orqali hisob kitob 
ko’rsatkichlar majmuasini qullashga asoslangan miqdoriy usul. 

---

398 
Mavzular tanlashda grafoanalitik usulni qo’llashda eng 
avvalo omillar aniq shakllantiriladi, qayd etiladi, xarakatlarining 
natijalari esa mavzular tanlovida inobatga olinadi. Yondashuvlar 
uslublarining bir xilligini inobatga olib tanlovning barcha usullari 
uchun omillarning yagona majmuasi qo’llaniladi. Tanlanayotgan 
mavzuga xar bir omilning ta’sirini ta’riflash uchun turli baholar 
qo’llaniladi (a’lo, qoniqarli va b.). xar bir aniq vaziyatda faqat bitta 
baho tanlanadi. 
Ilmiy – texnik tusdagi ko’rsatkichlarni mavzuga ularni 
bajarilish nuqtai nazaridan ta’sirini umumiy baholash uchun 
ballarning o‘rtacha kattaligi ko’rsatiladi. Huddi shu tartibda boshqa 
omillar (ko’rsatkichlar guruhlari) bo‘yicha ham mavzular 
baholanadi: iqtisodiy, ijtimoiy - ekologik va h.k. olingan baholar 
umumiy jadvalda birlashtiriladi va uning asosida taklif 
qilinayotgan mavzularni tanlash bo‘yicha masala yakuniy qaror 
qilinadi. 
Olingan umumiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha turli mavzular 
(loyihalar)ni taqqoslab u yoki bu innovatsion mavzuning afzalligi 
bo‘yicha sifatiy va yaqinroq miqdoriy bahosini olish mumkin. 
Qabul qilingan va bajarilish jarayonida turgan mavzular uchun 
yangi grafik- jadvallarni davriy tuzulishi birlamchi alomatlari bilan 
qiyoslanadi (ba’zida bitta grafikda yangi va birlamchi baholari 
buriladi). 
Oxir oqibatda faktli natijalar birlamchi baholar bilan 
qiyoslanadi. Bundan taqqoslanishlar alohida ko‘rsatkichlarning 
ijobiy va xohlamaydigan o‘zgarishlar sur’atini beradi. Ular 
mavzularni baholaydigan mutaxassislarning tug‘ri fikrlari nuqtai 
nazaridan ham, mavzularni tanlashga ulardan tajribaliroqlarini jalb 
qilish tomondan ham foydali bo‘lishi mumkin. 
Sifatiy va grafo – analitik usul, keng qo’llanilishga ega 
bo‘lib, juda oddiy va mavzular bajarilishini nazorat qilishda 
grafiklarni qo’llashga imkon beradi. Biroq ular maqbul baholash 
uchun yetarli emas, shu sababdan ularga qo’shimcha sifatida 
miqdoriy usul qo’llaniladi. Miqdoriy usulni qo’llaganda har bir 
aniq mavzu uchun birinchi darajali, bosh ko‘rsatkichlar va ularning 

---

399 
ahamiyatliligi, qiyosiy bahosi belgilanadi. Har bir innovatsion 
tashkilot yoki korxona o‘ziga yanayam foydali va qiymatli bo‘lgan 
loyihalarning ko’rsatkichlar to’plamini qo’llashi mumkin. 
Umumiy ko‘rsatkichi bo‘yicha mavzular olingan yig‘indi 
baholarining kamayishi bo‘yicha taqsimlanadi va xar bir 
mavzuning o‘rni belgilanadi. Shu o’rinda mavzularni baholarining 
ishonchliligi darajasini oshirish uchun taqsimlanishi olingan 
ballarining summasiga qarab toyifalarga (oliy, birinchi, ikkinchi) 
tasniflanishini 
bilan 
to‘ldirilishi mumkin. 
Shu 
asosida 
mavzularning birlamchi tanlovi amalga oshiriladi.