Samarqand qishloq xo’jalik instituti

1.3.4. O’simliklar seleksiyasida In vitro usulini qo’llash
1. Hujayra texnologiyasining yana bir yo’nalishi bu hujayra texnologiyasidan seleksiyadan foydalanishdir. Bu usuldan foydalanib, seleksiya jarayonlarini tezlashtirish va osonlashtarish, o’simliklarning yangi shakllarini va navlarini yaratish mumkin.( Egamberdiyev A.E)
Ajratilgan hujayra va to’qimalarni In vitro o’starishni ikkita guruxga bo’lish mumkin.( Artikova R)
1-gurux. Bu yordamchi texnologiya bo’lib, seleksiyaning o’rnini bosa olmaydi, lekin unga xizmat qiladi.
Bunga In vitro urug’lantirish, urug’murtakni va yetilmagan gibrid murtaklarni o’stirish, changdon va mikrosporalarni o’stirib gaploid olish, ajratilgan hujayralarni kriosaqlash, alohida gibridlarni klonal mikroko’paytirishni kiritish mumkin.
2-gurux seleksiyaning ananaviy uslublaridan farq qiluvchi uslublar bilan o’simliklarning yangi shakl va navlarni olish: kallus to’qmasidan foydalanib hujayra seleksiyasi, somatik gibridizasiya, gen muxandisligi uslublarini qo’llash.
In vitro urug’lantirish. Tanlangan juftlarni tabiiy sharoitda urug’lantirish mumkin bo’lmagan hollarda bu usuldan foydalaniladi.
In vitro urug’lantirishni ikki xil yo’l bilan amalga oshirish mumkin.
a)Tuguncha sirtiga chang qo’yilgan holda suniiy agarli muhitlarda o’stiriladi.
b)tunchani yorib ozuqa muhitga urug’murtakli plasenta bo’lagi joylashtiriladi unga yaqinroq joyda yoki plasenta to’qimasida tayyor chang o’stiriladi. Urug’lanish ketgan-ketmaganligini urug’murtaklar o’lchamining tezikda o’sishidan aniqlash mumkin. Shakillangan murtak tinch holatga o’tmasdan, tezlikda o’sib gibrid avlodning o’sishi boshlanadi.
Postgam chatishmaslikni yengish. Postgam chatishmaslik changlangandan go’pg kelib chiqadi. Bunda rivojlanmagan, puch, unmaydigan urug’lar hosil bo’ladi. Bunga sabab murtak bilan endospermaning rivojmanish vaqtining to’g’ri kelmasligi bo’lishi mumkin. Endos perma yomon rivojlanganida murtak normal o’smaydi. Bunday hollarda yetilgan puch urug’lardan murtak ajratib olinadi va ozuqa muhitda o’stiriladi.
Murtaklarni suniiy ozuqa muhitlarda o’stirish embriokultura deb ataladi. Yetilgan murtaklarni mineral tuzlar va saharoza tutuvchi fiziologik aktiv moddalar solinmagan oddiy ozuqa muhitlarida o’sgirish mumkin. Hozirgi kunda embriokultura larni seleksiyada qo’llash, qishloq xo’jalik o’simliklarini uzoq formalarini chatishtirib yangi duragaylar olishda katta ahamiyat kasb etmoqda.( Laptev Yu.G.,
Ernst L. K,)
Ajratilgan murtaklar kulturasi yordamida nafaqat uzoq duragaylashda yoki postgam chatishmaslikni yengishda balki qimmatli duragaylarni mikroko’paytirishda ham foydalani ladi. Mikroko’paytirish kallus to’qimalaridan kallusogenez, morfogenezning induksiyasi va regenerant - o’simlik olish yo’lini beradi (Slyusaryov A.A)
In vitro gaploidlar olish, ularni selekpiyada qullash. Gaploid o’xshashliklardan foydalanib kerakli kombinasiyalarni tezroq topish va qisqa vaqt ichida nav yaratish mumknn. Gaploidlar stabil gomozigot tizimlar olishda ishlatiladi. Gaploid asoslar sterildir, lekin ularning xromosomalar to’plamini kolxisin yordamida ikki marta ko’paytirish mumkin va diploid gomozigot o’simliklar olish mumkin.
Ajratilgan to’qimalar kulturasidan foydalanib gaploid olishllng uchta usuli bor:
Androgensz - Ajratilgan changdoi va mikrosporalarni sun’iy ozuqa muhitlarida o’stirib gaploid o’simliklar olish.
Gipogeiyez - Ajratilgan urug’murtaklardan suniiy ozuqa muhitida o’stirib gaploid o’simliklar olish.