Samarqand iqtisodiyot va servis instituti

AQSHda aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan 
muhofaza qilish tizimi faoliyati
203

---

AQShda halokatlar sodir bo’lganda 1979 yili AQSh prezidentining 
buyrug’i bilan tashkil etilgan favqulodda sharoitlarda harakat qilish federal 
agentligi (FEMA) alohida rol uynaydi. FEMA ning asosiy vazifalari:
1) 
Iqtisodiyotni   umumdavlat   miqyosida   urushga   tayyorlashda, 
shuningdek FV sodir bo’lganda aholi faoliyatining xavfsizligini 
ta’minlash   masalalari   bo’yicha   davlat,   shtatlar   va   mahalliy 
hokimiyat organlarini faoliyatini muvofiqlashtirish.
2) 
Aholini  o’qitiga   va   boshqaruv   organlarining   shaxsiy   tarkibini 
tayyorlash;
3) 
Aholini  va hudularni FVdan muhofaza qilish sohasida sug’urta 
faoliyatini tashkil etish va FVning salbiy oqibatlaridan jabrlangan 
shaxslarga keltirilgan zararning o’rnini qoplash;
4) FV da sodir bo’lganda uning oldini olish, xabar berish tizimini 
tarkibiy qismlar ishini birlashtirish va muvofiqlashtirish hamda FV salbiy 
oqibatlarini tugatish bo’yicha boshqaruvni takshil etish. 
FEMA  bundan   tashqari   ilmiy-tadqiqot   ishlarini   o’tkazish, 
terrorizmga qarshi kurashish masalalarini hal etish, favqulodda holat yuz 
berganda     ommaviy   axborot   elektron   vositalarini   ishlatilishi   ustidan 
nazorat   qilish,   mamlakat   qurolli   kuchlari   bilan   hamkorlik   qilish   ham 
yuklatilgan.
FEMA  boshqaruv   (favqulodda   vaziyatlar   harakat   qilish   federal 
boshqarmasi) va funksional (federal sug’urta boshqarmasi va boshqalar) 
bo’limnalardan iborat.
FVda  sodir   bo’lganda   ijroiya   hokimiyati   boshlig’i   (shahar,   shtat, 
okrug) FV haqidagi axborotni tezkor favqulodda markazlarni ishga soladi. 
204

---

Mintaqa   miqyosida   26   federal   idora   vamuassasalar   vakillaridan   iborat 
favqulodda   ishga   kirishuvchi   guruh   tuziladi   hamda   federal   koordinator 
tayinlanadi. Federal koordinator Prezident vakili hisoblanib, FV rayonida 
dala shtabiga boshchilik qiladi.
FVlarda harakatni ta’minlash 12 ta yo’nalish bo’yicha olib boriladi. 
Bu yo’nalisharning  har biriga tegishli idora yoki muassasa javob beradi. 
Jumladan   transport   ta’minoti   (tranport   vazirligi),   aloqa   (milliy   aloqa 
tizimi),   kommunal   ishlar   va   qurilish   (muhandislik   qo’shinlari,   mudofaa 
vazirligi va h.k.).
FEMA boshlig’i bir vaqtning o’zida VF da harakat qilish komissiya 
raisi   hisoblanadi.   Komissiya   tarkibi   milliy   xavfsizlik,   ichki   siyosat, 
hukumatlararo   masalalar   bo’yicha   Prezident   yordamchilari,   ma’muriy-
byudjet   boshqarmasi   direktori   kiradilar.   Komissiya   Prezidentga   FM 
mudofaasi sohasida ijtimoiy siyosatni ishlab chiqishda yordam beradi.
FEMA  o’z   faoliyatida   milliy   meteoxizmat   (xabar   berish, 
bashoratlash),   sog’liqni   saqlash   vazirligi   (tibbiy   ta’minot,   FVda 
gospitallardan foydalanish), Qizil xoch jamiyati (jabrlanganlarga turar joy, 
kiyim, oziq-ovqat, dori-darmon bilan ko’maklashish), avtomobil yo’llari 
boshqarmasi (avtomobil yo’llaririni ta’minlash va tiklash), savdo vazirligi 
(zararni baholash, qayta tiklashga ketadigan xarajatlarni aniqlash), qishloq 
xo’jaligi   vazirligi   (qishloq   joylarda   aholi   muhofazasi)   bilan   o’zaro 
hamkorlikni amalga oshiradi.
FEMA  rahbarligi   ostida   ko’p   sonli   mashg’ulotlar,   anjumanlar   va 
ko’rgazmalar o’tkazildi. Amaldagi qonun xujjatlariga asosan FEMA davlat 
organlaridan majburiy o’quv mashg’ulotlari va trenirovkalar o’tkazilishni 
205

---

talab  qiladi. Bu talablarni bajarmagan ishlarga federal byudjet tomonidan 
FVlarga   ajratiladigan   mablag’lar   berilmayldi.   FEMA   tomonidan 
o’tkaziladigan tadbirlarga ajratiladigan mablag’lar miqdori oxirgi yillarda 
100 mln dollarni tashkil etmoqda. Undagi doimiy band xodimlar soni 10 
ming kishini tashkil  etdi.
FEMAni tashkil etishdagi muhim xususiyatlaridan uning o’z kuch 
va   vositalariga   ega   emasligidir.   FV   sodir   bo’lganda   FEMAga   ixtiyoriy 
kuch, vosita va resurslarni, jumladan milliy gvardiya, AQSh muhandislar 
korpusi, yong’indan muhofaza qilish brigadalari, tibbiy xizmatlar, qurilish 
tashkilotlari,   polisiya,   jamoa   va   boshqa   tashkilotlarni   jalb   etish   huquqi 
berilgan.
FEMA doirasida quyidagi tizimlar tashkil etilgan:
- FVda keraklashtirish boshqarish; (NEMS);
  xabar berish va ogohlantirish (NAVAS);
- halokatlar tibbiyoti milliy tizimi (NDMS);
NEMS  tizimi FVda federal, shtatlar milliy miqyoslarda harakatlari 
tashkil   etishda   axborotlarni   yig’ishi,   qayta   ishlash,   taqsimlash   uchun 
mo’ljallangan.
NAVAS  ogohlantirish   xabarlarni   aloqa   tarmoqlarida,   jumladan 
radio va televedeniye orqali tarqalishni ta’minlaydi.
AQShda  FVlarda   tibbiy   yordam   ko’rsatish   halokatlar   tibbiyoti 
milliy   tizimi   (NDMS)   doirasida   amalga   oshiriladi.     NDMS   faoliyatiga 
javobgarlik sog’liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot vazirligi hamda mudofaa 
vazirligi   zimmasiga   yuklatilgan.   NDMS   tashkiliy   evakuasiya,   sanitar-
gigiyenik   va   tibbiy   tadbirlarni   rejalashtirish,   ixtisoslashtirilgan   tibbiy 
206

---

yordam   otryadlarini   tashkil   etish   va   halokat   sodir   bo’lganda 
shikastlanganlarni gspitallarga taqsimlash ishlari bilan shug’ullanadi.
NDMS regional markazlar ishiga yirik ko’lamdagi halokatlar sodir 
bo’lgandagina   qo’shilishadi.   AQShda   Tez   yordam   haqidagi   qonunga 
asosan 340 tadan oshiq regional markazlar tashkil etilgan.
AQSh favqulodda tez ishga kirishish tizimida turli xil halokatlarda 
harakat qilishga tayyorgarlikdan o’tgan ixtisoslashtirilgan tuzilmalar faol 
ish   olib   boradilar.   Bunday   komandalardan   6   tasi   1978   yilda     «Hazard 
materials» (HAZMAT) dasturi doirasida tashkil etilgan edi. Komanda 7 ta 
o’t o’chiruvchi, 2 ta paramedik va 2 ta polisiyachidan iborat. Komandaning 
barcha   a’zolari   120   soatlik   maxsus   tayyorgarlikdan   o’tgan.   HAZMAT 
aloqa   markazi,   kompyuter,   radiotelefon   harakatdagi   komanda   punktiga 
ega.
NDMS  tizimi Prezidentining  qarori, sog’liqni saqlash va ijtimoiy 
ta’minot vazirligi hamda, agar ommaviy shikstlanish milliy xavsizlik bilan 
bog’liq bo’lsa mudofaa vazirligi orqali ishga kirishiladi.
AQShda  muhofaza ishlari fuqaro mudofaasi to’g’risidagi (1960 y) 
qonun   asosida   amalga   oshiriladi.   AQShda   qabul   qilingan   qonunlar 
o’zlarini   aniqligi   bilan   ajralib   turadi.   Buni   Robert   T.Siaffordning 
«Halokatlarda   va   FVlarda   yordam   ko’rsatish   to’g’risida»gi   (1988   yil) 
federal   qonuni   misolida   yaqqol   ko’rish   mumkin.   Qonunda   AQSh 
prezidenti,   shtatlar   gubernatorlari,   mahalliy   ma’muriyat,   ijro   etuvchi 
hokimiyat   federal   organlari   (vazirlik,   idora,   muassasa   va   boshqa)   va 
xususiy   foyda   keltirmaydigan   (komunnal,   avariya,   tibbiy   va   boshqalar) 
tashkilotlar vakolatlari to’liq bayon etilgan.
207

---

Yirik  ko’lamdagi   halokat   yoki   FV   sodir   bo’lgan   rayondagi 
boshqaruv   organlari   kuch   va   vositalari   harakatini   muvofiqlashtirish 
maqsadida qonun Prezidentga zarar ko’rgan shtatga tezkor yordam berish 
uchun mas’ul shaxs (federal koordinator) tayinlash huquqini beradi. Zarar 
ko’rgan shtat gubernatori o’ziga buysunuvchi kuch va vositalari harakati 
bilan muvofiqlashtirish maqsadida o’zining vakilini tayinlaydi. Shunday 
qilib,   Robert     T.Stafford   qonuni   AQSh   Prezidentining   va   federal 
hukumatining   shtatlar   mahmuriyati   va   mahalliy   hokimiyat   organlariga 
doimiy va uzluksiz yordamni ta’minlovchi harakatdagi qonun hisoblanadi. 
Shunga qarmasdan zarar ko’rgan shtatlar hokimiyat organlariga FVlarni 
tugatishda yordam faqatgina mahalliy hokimiyatning o’z resurlari yetarli 
bo’lmagan xoldagina ko’rsatiladi.