Samarqand iqtisodiyot va servis instituti


Radiasion nazorat priborlari, sistema va vositalari



Download 1,95 Mb.
Pdf ko'rish
bet15/70
Sana20.06.2021
Hajmi1,95 Mb.
#71385
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   70
Bog'liq
favqulodda vaziyatlarda fuqaro muhofazasi-1

Radiasion nazorat priborlari, sistema va vositalari
Atrof-muhitni radiasion nazorati
Aholini dozimetrik nazorati
Atrof-muhitni radiasion nazorat pribori
Yordamchi vositalar
Tashqi nurlanish 
nazorat pribori
Ichki  nurlanishni  
nazorati pribori
Radiometrik 
priborlar
Dozimetrik 
priborlar
Spektormetrik 
priborlar
1.Havo, yer,  
   suvdan  
   namuna  
   oluvchi.
2. Radiometrik  
    laboratoriya  
    jihozlari

Individual 
dozimetrik 
komplektlar
Odam 
nurlanishini 
aniqlovchi 
schetchiklar:
  - radiometrlar;
  - spektrometrlar
.
- radiometrlar;
- radiometrlar-  
   dozimetrlar;
- signal berish  
   qurilmasi
.
- dozimetrlar;
- dozimetrlar- 
   radiometrlar;
- radioaktiv  
   indikatorlar.
- alfa;
- alfa-beta;
- alfa-beta- 
   gamma;
- sepktrometrlar.
Radiasion nazorat sistemalari
. - atrof-muhit manitoringi;
- uy va ofislarda;
- yadroviy energetik qurilmalarda


Fotografiya metodi ionizasiya qiluvchi nurlarni fotoplyonkani sezgir 
qatlami   tasiriga   asoslangan.   Bunda   bromli   kumush   ozod   kumush 
atomlarini  paydo  qilib  parchalanadi  va  kumushni o’ta mayda kristallari 
proyavka   qilingan   plyonkani   qorayishiga   olib   keladi.   Fotoplyonkani 
qorayish   zichligi   nurlanish   dozasiga     proporsional.   Bu   prinsip   asosida 
shaxsiy fotodozimetrlar ishlaydi.
Ssintilyasion  metod   ba’zi   moddalarni   (ruh   sulfati,   yodli   Na) 
ionizasiya qiluvchi nurlar ta’sirida nurlanishiga asoslangan. Vspыshkalar 
soni ionizasiya qiluvchi nurlar dozasiga proporsional.
Kimyoviy  metod   ionizasiya   qiluvchi   nurlarni   ba’zi   moddalarni 
ximiyaviy o’zgartirishiga  asoslangan. Bu esa ushbu moddalar eritmalarini 
indikator qo’shilgan holda rang paydo qilishiga yoki rangini o’zgarishiga 
olib keladi. Bu prinsipda ximik dozimetrlarni ishlashi asoslangan.
Ionizasion  metod ionizasiya qiluvchi modda atomlarini ionizasiya 
qilinishiga   ya’ni   elektrik   neytral   atomlarni,   molekulalarni   parchalab 
musbat va manfiy ionlar hosil qilinishiga asoslangan. Bu nurlanilayotgan 
modda hajmiga elektrod kiritilib o’zgarmas kuchlanish berilsa elektrodlar 
orasida   elektr   maydon   hosil   bo’ladi.   Ionizasiya   qilingan   gazda   elektr 
maydon   bo’lsa   zaryadlangan   zarrachalarni   yo’nalgan   harakati   paydo 
bo’ladi, shuningdek gaz orqali ionizasiya deb nomlaniladigan elektr tok 
o’tadi. Ionizasion tokni o’lchay turib nurlar intensivligi haqida ma’lumot 
olish mumkin. Ionizasiya metodi asosiy metod hisoblanib deyarli barcha 
dozimetrik priborlarda ishlatiladi.
Ionizasiya qiluvchi nurlarni muxitga ta’sirini baholashda ionizasiya 
qiluvchi nurlarni ekspozision dozasi. (nurlarni miqdoriy tavsiflashda) va 


ekspozision   doza   quvvati   (ma’lum   vaqtdagi   ekspozision   doza)   fizik 
kattaliklari foydalaniladi.
Ekspozision  doza   -   rentgen   (r)da   o’lchanadi.   Ekspozision   doza 
quvvati - rentgen soatda(r/s)-yoki millirentgen/soat (Mr/s) o’lchanadi va 
radiasiya darajasi deb ataladi.
Deyarli  barcha dozimetrik priborlar qo’yidagilardan  iborat (rasm-
2.5):
1. 
Qabul qilish qurilmasi (nurlanish detektori).  
2. 
Elektrik sxema – juda kichik va bevosita o’lchash qiyin bo’lgan 
ionizasiya   tokini   kuchaytirish   va   o’zgartirish   uchun 
mo’ljalangan. 
3. 
O’lchash pribori – mikroampermetr.
4. 
Kuchlanish o’zgartirgichi - detektor va elektrik sxemani yuqori 
kuchlanish  bilan  ta’minlash uchun  mo’ljallangan.  Bu  batareya 
kuchlanishini   priborni   normal   ishlashi   uchun   kerakli 
qiymatlargacha oshiradi.
59


Rasm-2.5. Dozimetrik asbob tuzilishini prinsipial sxemasi.
Dozimetrik  priborlarda   detektor   sifatida   ionizason   kamera   (rasm-
2.6) yoki gazorazryad schetchigi ishlatiladi. Ionizasion kamera havo bilan 
to’ldirilgan yopiq hajm bo’lib unda 2-ta elektrod joylashtirilgan va ularga 
o’zgarmas   tok   manbaidan   kuchlanish   beriladi.   Agar   ionizasiya   qiluvchi 
nurlar bo’lmasa, kamera zanjirida elektr tok ham bo’lmaydi, chunki havo 
yaxshi izolyator hisoblanadi. Ionizasion nurlar ta’sirida havo molekulalari 
ionizasiya   qilinadi.   Bunda   musbat   zarrachalar   katodga   (manfiy 
elektrodga), manfiy zarrachalar esa anodga (musbat elektrodga) intiladi. 
Kamera zanjirida ionizasiya toki paydo bo’ladi va u mikroampermetr bilan 
o’lchanadi.  Ionizasiya   tokini   raqamli   qiymati   nurlanish   quvvatiga 
proporsional.
Rasm- 2.6.  Ionizasion  kamera  sxemasi:
1- kamerani  ichki  yuzasi  va  o’zagi  (musbat  elektrod);  2- metall  xalqa (manfiy 
elektrod); 3-kamerani tubi; 4-izolyator; 5-muhofaza xalqasi.
60


Gazorazryad 
schetchigi   mayda   intensivlikdagi   radioaktiv 
nurlanishlarni o’lchaydi. U siyraklashtirilgan inert gazlar (argon, neon) va 
spirt   bug’lari   (schetchik   ishini   yaxshilash   uchun)   aralashmasi   bilan 
to’ldirilgan germetik metall yoki shishali silindr shaklida bo’ladi. U silindr 
ichida uning o’qi bo’ylab o’tkazilgan ingichka metall   ipdan (anod), va 
silindrni   ichki   yuzasiga   yotqizilgan   metall   qatlamidan   (katod)   iborat. 
Metall ip va tok o’tkazuvchi qatlamga elektr tok kuchlanishi beriladi.
Radioaktiv  nurlanish   bo’lmaganda   schetchik   hajmida  ozod   ionlar 
yo’q,   shuning   uchun   schetchik   zanjirida   elektr   toki   ham   bo’lmaydi. 
Radioaktiv nurlanish ta’sirida schetchik hajmida zaryadlangan zarrachalar 
(musbat ionlar va elektronlar) paydo bo’ladi. Elektronlar elektr maydon 
ta’sirida anod tomonga harakatlana turib kinetik energiyaga ega bo’lishadi 
va   o’zlari   gazli   muhit   atomlaridan   elektronlarni   urib   chiqaradi.   Bu 
elektronlar esa o’z o’rnida yana ionizasiyani keltirib chiqaradi. Shunday 
qilib   radioaktiv   nurlarni   bitta   zarrachasi,   bir   necha   elektronlarni   paydo 
bo’lishiga olib keladi. Schetchik ipida (anod) ko’p miqdorda elektronlar 
to’planadi, musbat potensial pasayadi va elektrik impuls paydo bo’ladi. 
Impuls   sonlarini   ma’lum   vaqt   ichida   registrasiya   qila   turib,   radioaktiv 
nurlarni intevsivligini baholash mumkin.
Dozimetrik priborlar qo’yidagi maqsadlarga ishlatiladi:
1) 
  Nurlanishni   nazorat   qilish   (odamlar   va   qishloq   xo’jalik 
hayvonlari   tomonidan   olingan   nurlanishni   ekspozision   dozasi 
haqida ma’lumot) - shaxsiy dozimetrik komplektlari.
61


2) 
  Radioaktiv zararlanishni nazorat qilish (odam,hayvon, texnika, 
transport, jihozlarni, shaxsiy himoya vositalari, oziq-ovqat, suv va 
boshqalarda radioaktiv zararlanishni nazorat etish) - radiometrlar.
3) 
  Hududlarda radiasiya darajasini aniqlash - radiasion razvedka, 
radioaktivlik indikatorlari, radiometr-rentgenometrlar.
Shaxsiy  dozametrlar   komplekti   DP   22V   va   DP-24.   cho’ntakli 
ko’rsatuvchi  DKP-50A dozimetrlardan iborat bo’lib  odamlar tomonidan 
radioaktiv   moddalar   bilan   zaharlangan   hududlarda   ishlash   jarayonida 
olinadigan   gamma   nurlanishlarni   ekspozision   dozasini   aniqlash   uchun 
mo’ljallangan.
DP-22V ZD-5 zaryad qurilmasi va 50 ta shaxsiy cho’ntakli DKP-
50A   dozimetrdan,   DP-24   esa   DP-22Vdan   farq   qilib   5   ta   DKP-50A 
dozimetrlaridan iborat.
Zaryadlash  qurilmasi   DKP-50A   dozimetrlarni     zaryadlash   uchun 
mo’ljallangan   bo’lib   unda   kuchlanish   o’zgartirgichi,   yuqori   kuchlanish 
to’g’irlagichi,   potensiometr-kuchlanish   rostlagichi,   zaryad   uychasini 
yoritgichi,   mikrokalit   va   ta’minlash   manbai   joylashgan.   Ta’minlash 
manbai 2 ta 1,6 MPU-U-8 quruq elementlardan iborat bo’lib priborni 30 
soat davomida uzluksiz ishlashini ta’minlaydi. Zaryad qurilmasi chiqishida 
kuchlanish 180-250V ni tashkil etadi.
Cho’ntakli  DKP-50A   dozimetrlari   (rasm-2.7)   gamma   nurlarni 
ekspozision   dozalarini   o’lchashga   mo’ljallangan   avtoruchka   shaklida 
ishlangan.   Dozimetr   dyural   korpusdan   iborat   bo’lib   unda   ionizasion 
kamera   (kamerada   elektroskopli   kondensater   joylashtirilgan),   o’lchash 
62


qurilmasi   (okulyar,   obyektiv   va   shkaladan   iborat)   va   zaryadlash   qismi 
(diafragma, harakatlanuvchi kontaktli shtir) joylashgan.
Dozimetrni  zaryadlash paytida elektroskopni vizir ipi elektrostatik 
itarish kuchi ta’sirida ichki elektroddan uzoqlashadi va o’lchash qurilmasi 
shkalasini   nuli   bilan   birlashadi.   Gamma   nurlanishlar   ta’sirida   kamera 
hajmida  ionizasion   tok   paydo   bo’ladi.   Ionizasion   tok   kondensatorni   va 
kamerani   boshlang’ich   zaryadini,   demak   ichki   elektrod   patensialini 
kamaytiradi.   Bu   esa   vizir   ipi   va   elektrokoskop   tutqichi   orasidagi 
elektrostatik   itarish   kuchini   kamaytiradi;   vizir   ip   va   tutqich   bir   biriga 
yaqinlashadi. Vizir ipini shakli o’lchash shkalasida siljiydi.
Rasm-2.7. DKP-50A dozimetrii:
a – umumiy ko’rinishi; b – shkalasi.
Radiometr  -   rentgenenmetrlar   DP5A   (rasm-2.8)   va   DP-5V 
hududlarda   radiasiya   darajasini   va   turli   predmetrlarni   radioaktiv 
zararlanishini   gamma   nurlanish   bo’yicha   o’lchashga   mo’ljallangan. 
Gamma   nurlanish   quvvati   mr/soat   yoki   r/s   o’lchanadi.   Asbobda   betta-
nurlarni  aniqlash ham mumkin.
Pribor (rasm-2.9) 6 ta o’lchash poddiapazonlariga ega bo’lib     0,05 
mr/s   to   200   r/s   o’lchaydi.   Ko’rsatkichlar   mikroampermetr   shkalasi 
63


bo’yicha hisoblanib poddiapazon koeffisiyentiga ko’paytiriladi. Shkalani 0 
dan   birinchi   raqamlarigacha   bo’lgan   uchastkasi     ish   uchastkasi 
hisoblanmaydi.   Asbob   1-chi   poddiapazondan   tashqari   barcha 
poddiapazonlarda tovushli indikasiyaga ega (telefon yordamida eshitiladi). 
Pribor 3ta KB-1 quruq elementlaridan ishlaydi va 40 soat (DP5A) va 55 
soat (DP 5V) uzluksiz ishlashi mumkin. Bu elemntlardan bittasi shkalani 
yoritish uchun mo’ljallangan.
Rasm-2.8. DP-5A radiometr-rentgenometri:
1-telefonlar kabeli; 2-futlyar; 3-futlyar qopqog’i; 4-zond kabeli; 
5-zond tutqich.
64


Rasm-2.9. DP-5A radiometr-rentgenometrini o’lchash pulti:
1-tashqi qismi; 2-old qismi; 3-mikroampermetr ko’rsatkichlarini o’chirish tugmasi; 4-telefonni 
ulash uychasi; 5-ish rejimini rostlash patensiometrini dastagi; 6-mikroampermetr; 7-shkalani 
yoritish kaliti; 8-podiopazonlarni qayta ulash dastagi; 9-zond kabelini ulash joyi; 10-nolni mexanik 
o’rnatish probkasi.
Ta’minlash  manbalari  bo’lmaganda  priborlar  tashqi  o’zgarmas  tok 
manbalariga  (3,6  va  12  v  DP-5A;   12  yoki  24  v  DP  5V)  ta’minlash 
kolodkalari va kuchlanish bo’luvchilari (uzunligi   10 m kabeli b/n) orqali 
ulanadi.
Priborni  qabul   qilish   qurilmalari  gazorazryad   schetchiklari   bo’lib 
DP 5A priborida: bittasi (SIZBG) o’lchash pultida; ikkita (SIZBG va STS-
5)   zondda,   DP   5V   priborida   2   ta   (SBM-20   va   SIZVG-5)   detektrlash 
blokida joylashgan.
Zond  va detektrlash bloki po’loddan yasalgan silindrsimon korpus 
bo’lib   etilsellyulozali   suv   o’tkazmaydigan   plenka   bilan   qoplangan   va 
betta-nurlarni indikasiya qiladigan derazadan iborat. Korpusga metalldan 
yasalgan   va   buraladigan   ekran   o’rnatilgan.   Bu   ekran   zondda   2   holatda 
(«G», «B») va detektrlash blokida esa 3 holatda («G», «B», «K»)  fiksasiya 
qilinadi.   «G»   holatda   gamma   nurlar,   «B»   holatda   betta   nurlar   va   «K» 
65


holatda nazorat betta-nurlanish manbai ulanadi. Bunda DP-5V priborini 
ishga   yaroqliligi   tekshiriladi.   O’lchov   pultini   schetchigi   «200» 
poddiapazonida ishga tushiriladi.
Rentgenometr  DP-3B   bort   asbobi   hisoblanib,   u   avtomobil,  kater, 
samolet,   vertolet   va   boshqa   harakatlanuvchi   razvedka   olib   boruvchi 
vositalarga   o’rnatiladi.   Bu   radioaktiv   moddalar   bilan   zararlangan 
hududlarda radiasiya darajasini o’lchashga mo’ljallangan, Pribor 12 yoki 
24v kuchlanish bilan ishlaydi. 

Download 1,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   70




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish