Samarqand iqtisodiyot va servis instituti marketing kafedrasi

1. Jadal (shiddatli) marketing.
Buni kupchilik xaridorlar - tovar tugrisida ma’lumotga ega bulmagan yoki bulgani xam uning yukori narxidan ta’sirlanmagan xolda ishlatadi. Xaridorlarni jalb kilish, ularning talabini shakllantirish tadbirlari utkazishga katta mablag ajratish orkali uyushtiriladi. Tovarning xam narxi yukori urnatilib kup foyda olish nazarda tutiladi.
2. Bozorga tanlov asosida kirish uslubi.
Uning xajmi katta bulmagan xolatda ishlatiladi. Tovar kupchilikka noanik, unga yukori narx kuyilsa xam xaridorlar sotib olish mumkin. Rakobatchilar bozorda juda oz va shuning uchun talabni ragbatlantirishga kam xarajat kilib kuprok foydaga erishish mumkin.
3. Bozorga keng kulamli kirib borish uslubi.
Bozorning xajmi katta, tovar xakida xaridorlar kam taassurotga ega va uning narxi balandligiga rozi bulmagan davrda ishlatiladigan uslub. Undan tashkari rakobat kuchli, tovar ishlab chikarishni kupaytirish natijasida uning tannarxi pasayadi va “narxlar jagi”ga imkon yaratadi. Ragbatlantirishga kuprok mablag ajratishga imkoniyat yaratiladi.
4. Sust marketing uslubi bilan bozorning xajmi katta bulganda, xaridorlar tovarni yaxshi bilsada, kamrok xarajatlar kilib, pastrok narx orkali, rakobat kam sharoitda muvaffakiyatga erishiladi.
Tovar bozorining usish bosqichida bozorga kirgan tovar bilan iste’molchilar kuprok tanishgani tufayli rakobatchilarni sika boshlaydi. Agar bozor katta bulsa, rakobatchilar xam bizning tovarga uxshash tovar ishlab chikara boshlaydi. Rakobatchilarga karshi bozorga usha tovarning yangi-yangi turlari va yangi xaridorlari uchun ishlab chikiladi. Shu davrda, ayrim tovarlarning modelini yangilash va talabni shakllantirishning xar xil tadbirlari utkaziladi.
Reklamada tovarning amaliyotdagi iste’molchilar tajribasida sinalgan xususiyatlari kuprok yoritiladi, imtiyozlar va narxni pasaytirishgacha kullaniladi.
Tovar bozorining yetilish (pishgan) davrida tovarning tula assortimenti bozorga kiritilgan va 50 foizdan ortik xaridorlarga kerakli tovar bilan ta’minlangan buladi. Endi tovarni asosan konservativ dunyokarashli xaridorlar sotib olishadi. Talabni ragbatlantirish tadbirlari asosan tovarning foydaliligini yoritishga karatiladi.
Tovar bozorining tuyinishi davrida tovar asosan sotilishi, bozorda iste’molchilarning kaytadan xarid kilishlari xisobiga amalga oshiriladi. Talabni ragbatlantirish siyosati samara bermay koladi. Shuning uchun bozorda yaxshi talabga ega tovarlar koldiriladi. Ammo reklama susaytirilmay, aksincha kuchaytiriladi. Narx pasaytirilib, tovar kupchilik xaridorlarga yakinlashtiriladi.
Tovar bozorining tushkunlik davrida talabni va sotishni ragbatlantirish tadbirlari shu tovar uchun tuxtatiladi. Sotuvchilarga karatilgan ragbatlantirish tadbirlari, asosan tovar sotilishi xajmini kupaytirish maqsadida olib boriladi:

• 
  pul mukofoti berish;
  
• 
  kushimcha dam olish kunlari, firma xisobidan sayoxatlarga borish;
  
• 
  kimmatbaxo sovgalar;
  
• 
  ma’naviy ragbatlantirish;
  
• 
  korxona faoliyati reklamasi;
  
• 
  xayriya ishlarida faol katnashish va boshkalar.
  

Talabni shakllantirish va sotishni ragbatlantirishda “pablik rileyshnz” tadbirlari katta yordam beradi. Bu atama “jamoatchilik bilan murosa” ma’nosini beradi, “pablik rileyshnz” ning turli ta’riflari bor, ulardan eng muvaffakiyatli chikkani - bu atamani jamiyatda tovar va firma xakida yaxshi taassurotlar yaratish maqsadlarida utkaziladigan tadbirlar majmui deb ta’kidlaydilar. “Pablik rileyshnz” va marketing bir birini tuldiradi. “Pablik rileyshnz” yashirin shakldagi reklamaning bir turi bulib, maqsadga muvofikligi va tadrijiyligi bilan ajralib turadi. Agar pasayib borayotgan talab sharoitida reklama faroliyati tuxtatiladigan bulsa, “Pablik rileyshnz” ni firmaning bozorga urnashgan kunidan boshlab to uning bozorda buladigan oxirgi kuniga kadar utkazish zarur.
Shuningdek, kurgazma va yarmarkalar marketing va reklamaning samarali vositalari sanaladi.
Kurgazma va yarmarkalarning eng yaxshi tomoni - xaridorlarga tovarni uning xakikiy kiyofasida takdim etish imkoniyati borligidadir. Kurgazma xam, yarmarka xam tijorat-tomosha tadbirlari xisoblanadi. Ularning urtasidagi fark shundan iboratki, kurgazma istalgan shaxarda xar xil sabablar bilan, xatto tovarsiz tashkil etish mumkin. Yarmarka esa kat’iy sur’atda va muntazam ravishda bir joyda utkaziladi. Bundan tashkari, kurgazma garchi unda bitishuvlar utkazilgan bulsa xam uz ruxiga kura asosan ma’rifiy-targibot yunalishiga ega, kup xollarda unda “kelajak tovarlari” xam namoyish kilinadi. Yarmarka esa birinchi navbatda tijorat yunalishi bilan ajralib turadi, unda xali talabdan kolmagan “eski” tovarlar xam bulishi mumkin.
Shunday kilib, yarmarka - bu davriy faoliyat kiluvchi, bozor ya’ni belgilangan muddatlarda bir joyda muntazam tuplanadigan bozordir. Yarmarkaning maqsadi - uning ishtirokchilariga uzlari ishlab chikargan maxsulotlar namunalarini kursatishga imkoniyat yaratib berish, savdo bitimlari tuzish maqsadlarida yangi yutuklar va texnik kamolatni namoyish kilishdan iborat. Savdo-sanoat kurgazmalari bir yoki bir kancha mamlakat ishlab chikarishning bir yoki bir necha soxalarida, fan va texnika soxasida erishgan ilmiy-texnika yutuklarini kursatish maqsadlarida tashkil etiladi. Uz ishtirokchilari va tashki iktisodiy alokalardagi iktisodiy alokalardagi iktisodiy axamiyatga kura, kurgazma xamda yarmarkalar milliy va xalkaro turlarga bulinadi. Uz mamlakatida utkaziladigan milliy kurgazma va yarmarkalarda chet el xaridorlari xam kuyiladi, lekin tovar sotish xukuki milliy firmaga kat’iy berilgan buladi.
Xozirgi zamon sharoitlarida bir mamlakatning xukumati yoki sanoat birlashmalari boshka mamlakatda tashkil etadigan milliy kurgazmalarda uz mamlakatining yutuklari va tovar munosabatlarining rivojini namoyish kiladi. Utkazish muddati va usullariga kura, ular kuyidagi turlarga bulinadi: kiska muddatli kurgazmalar, kuchma kurgazmalar, namunalar doimiy kurgazmasi, savdo markazlari, savdo xaftaliklari.
Kiska muddatli kurgazmalar uch xaftadan ortik bulmagan muddatda utkaziladi. Bunday kurgazma yo umumiy mazmunda, ya’ni uz mamlakatining barcha ishlab chikarish faoliyati soxalaridagi yutuklarini namoyish etadi yoki ixtisoslashgan bulib, biron bir tarmok yutuklarini kursatadi.
Kuchma kurgazmalar turli transport vositalaridan foydalanib, tomoshabinlar doirasini kengaytirish maqsadlarida tashkil etadi. Keyingi yillarda yirik kemalarda kurgazmalar tashkil etish tobora keng rasm bulayotir. Yaponiya, Angliya, Shvesiyada bunday kurgazmalar yirik kema bortlarida tashkil etiladi, ketma bir kancha davlatlarning savdo shaxarlarida bulib, kuyilgan tovarlarni namoyish etadi, shuningdek savdo-sotik xam kiladi.
Namunalar doimiy kurgazmasining aksariyati uz mamlakatining chet ellardagi diplomatik konsul xonalari va boshka vakolatxonalarida tashkil etiladi, chet ellardagi extimol tutilgan xaridorlarga namunalar buyicha shartnomalar tuzish uchun eksport maxsulot namunalari namoyish etiladi. Milliy tashkilotlar tomonidan chet ellar tashkil kilinadigan doimiy savdo markazlari katta axamiyat kasb etadi. Bunday markazlar uzlari joylashgan mamlakatda ixtisoslashtirilgan kurgazmalar tashkil etish buyicha keng faoliyat olib boradi: eksposent firmalarga bepul kurgazma maydonlari beradi, uz xisobidan kurgazmani loyixalash va rasmiylashtirish, ochishni amalga oshiradi, kurgazma ishtirokchilariga bozordagi xolatlar xakida axborot yetkazib beradi.
Kurgazma va yarmarkalarning yangi turi savdo xaftaliklari nomini oldi. Bunday tadbirlar odatda yirik shaxarlardagi universal magazinlarda iste’mol tovarlarini namoyish etish va sotish uchun tashkil etiladi.
Xalkaro kurgazma va yarmarkalar tovar muomalasiga xizmat kursatadi. Ularda xar kanday mamlakat firmalari xech kanday cheklashlarsiz ishtirok etishi mumkin. Xalkaro kurgazma va yarmarkaning eng afzal tomoni - ularda turli mamlaktlarda ishlab chikariladigan juda kup tovarlarning namunalari tuplanadi. Bu esa xaridorga kiska vakt davomida bozorda mavjud takliflar bilan tanishib chikish, mutaxassislardan kerakli maslaxatlarni kiyoslash, muzokaralar utkazish, tijorat shartlarini kelishib olish va eng muximi, kontrakt imzolash imkonini beradi.
Namoyish etiladigan eksponatlar xarakteriga kura xalkaro kurgazma va yarmarkalar universal va ixtisoslashgan turlarga bulinadi. Universal kurgazma va yaramarkalarda eksponatlar muayyan tovarlar guruxlari bilan chegaralanmaydi. Ularda barcha yeki kupgina sanoat tarmoklari maxsulotlari namoyish kilinishi mumkin. Ixtisoslashgan kurgazma va yarmarkada esa fakat bir yeki bir necha turdosh sanoat tarmoklari tovarlari, ba’zan biron bir amaliy fan yutuklari namoyish kilinadi.