Samarqand iqtisodiyot va servis instituti marketing kafedrasi

Raqobat muhitining holatini aniqlovchi ko‘rsatgichlar

7. Raqobat muhitining holatini aniqlovchi ko‘rsatgichlar raqobat muhiti holatini baholash mezonlari asosida hisoblanadi. Ya’ni:
,
Bu yerda:
E – raqobat muhiti holatining ko‘rsatgichi;
 – raqobat muhiti holatini aniqlovchi mezonlar tarkibiga kiruvchi i-indikatorning vazni;
 - i- indikatorning unifikatsiyalangan qiymati,
 , holatda vaznlar yig‘indisi 100% ga teng bo‘ladi.
9-MAVZU: MARKETING TIZIMIDA TOVAR SIYOSATI (2 soat)

1. 
   Marketing tizimida tovar tushunchasi, tovar siyosati va uning o’rni.
   
2. 
   Tovarning asosiy tashkil etuvchilari va uch darajasi.
   

3. Tovarning hayotiy davri va bosqichlari.
4. Ishlab chiqarishni modernizasiyalash va texnologik qayta jihozlash zarurati.
5.Yangi tovar yaratish jarayoni bosqichlari
6.Tovar belgisi, markasi va o’rami.

1. 
   Marketing tizimida tovar tushunchasi, tovar siyosati va uning o’rni.
   

Tovar ehtiyojlarni qondirish uchun yaratilgan va e’tiborni jalb qilish, sotib olish, foydalanish yoki iste’mol qilish maqsadida bozorda taklif etiladigan mahsulotdir. Bular turli xil jismoniy obyektlar, xizmatlar, shaxslar, joylar, tashkilotlar va g’oyalar bo’lishi mumkin. Marketing tizmida u iste’molchilar maqsadli guruhining ehtiyojlarini to’liqroq ta’minlaydigan foydali xususiyatlar yig’indisi, bozorda mahsulotga talabning mavjudligi va sotilish kunining (muayyan narx bilan birgalikda) belgilanganligi sifatida qaraladi. Demak, haqiqiy tovarning uchta asosiy tashkil etuvchilari mavjud:

• 
  foydalilik;
  
• 
  bozordagi obro’-ye’tibor;
  
• 
  to’g’ri keladigan narx.
  

Tovarning ist’molchi uchun amaliy jihatdan foydaliligi qator alribut, ya’ni alomatlar (mazkur predmetning muhim ajralmas xususiyatlari) doirasida aniqlanadi. Marketing chegarasida tovarning multi-atribut modeli esa uni rivojlantirish va takomillashtirish bo’yicha qaror qabul qilish uchun asos bo’lib hisoblanadi. F.Kotlerning tasnifiga ko’ra tovar uch guruh alomatlar (o’lchamlar)ga ega:

1. 
   Tovarni yaratish g’oyadan, ya’ni iste’molchi oladigan asosiy manfaatni aniqlashdan boshlanadi, g’oya, albatta, biror tayanch ehtiyojga qaratilish kerak.
   
2. 
   Tovarning texnik tasnifi, dizayni (go’zalligi) narxi, o’rami, makirovkasi, uslubi va sifati haqidagi savollarni, ya’ni real bajarilishini har tomonlama o’ylab ko’rish kerak.
   
3. 
   Tovarni sotish, yetkazib berish va o’rnatish, sotishdan keyingi xizmat ko’rsatish, kafolatlar, kreditlash va rag’batlantirish, ya’ni yordamchi kuch (quvvatlangan tovar) haqida oldindan o’ylash kerak.
   

J.Lamben (mashhur fransuz marketologi) tasnifiga ko’ra ko’rsatilgan o’lchamlar yadro (funksiyaonal foydaliligi), preferiya (tovarning asosiy funkitsiyasi: tejamkorlik, qulaylik, xizmat ko’rsatish va hakozolar bilan bog’liq bo’lgan) va qo’shilgan xizmatlar (asosiy funktsiya bilan bog’liq bo’lmagan, lekin iste’molni qondirish imkoniyatlari misol uchun yangi tovarni sotib olayotganda topshirilayotgan ishlatilgan mahsulotning narxi hisobiga kengaytiriladan deb ko’rsatiladi.)
Oddiy bozorda tovar ishlab chiqaruvchi korxonaning bozor va butun xo’jalik siyosati bo’yicha taqdirini belgilaydi. Shu sababli ham tovarni yaratish, ishlab chiqarish, takomillashtirish, sotish, sotilgandan keyingi xizmat ko’rsatish, reklama tadbirlarini ishlab chiqish, shubhasiz, tovar ishlab chiqaruvchining butun faoliyatida markaziy o’rinni egallaydi. Mana shu kompleks tadbirlar tovar siyosati deb ataladi. Aynan shu sababli, ishlab chiqaruvchida iste’molga qaratilgan sifatli tovar bo’lmasa, unda hyech narsa yo’q! – bu marketingning qat’iy qoidasi hisoblanadi.
Tovar – butun marketing kompleksining asosidir. Agar tovar xaridorning talabini qondirmasa, u holda marketing tadbirlari uchun hyech qanday qo’shimcha xarajatlar raqobatli bozorda uning mavqyeini yaxshilay olmaydi. Endi esa marketingda tovar qanday ta’riflanishini keltiramiz.
Tovar deb ma’lum bir ehtiyojni qondirish maqsadida bozorga sotib olish, foydalanish va iste’mol qilish uchun taklif etilayotgan mahsulot tushuniladi. Mahsulotga narx belgilanishi va bozorga taklif etilishi bilanoq tovarga aylanadi. Shuning uchun ham «tovar» atamasi «mahsulot» atamasi bilan teng ma’noda ishlatiladi.
Iqtisodiyotda tovar deb ayirboshlash uchun mo’ljallangan mehnat mahsuli tushuniladi. O’zbekiston Respublikasining “Raqobat to’g’risida”gi qonunida “tovar – faoliyatning olish va realizasiya qilish uchun mo’ljallangan mahsuli, shu jumladan ishlar va xizmatlar”¹⁹;
O’zbekiston Respublikasining “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to’g’risida”gi qonunida “tovar – sotish (almashtirish) uchun mo’ljallangan faoliyat mahsuli bo’lib, ishlar va xizmatlar ham shunga kiradi”²⁰, deb tariflanadi.
Klassik iqtisodiyot asoschilaridan Adam Smit ayirboshlash jarayonini tahlil qilar ekan, har qanday tovarning ikkita farqlovchi xususiyati borligini aytib o’tgan: tovarlarning “iste’mol qiymati” (qadrliligi, zarurligi, iste’mol uchun foydaliligi) va “almashinuv qiymati” (aniq miqdorlarda boshqa tovarlar bilan almashina olishi qiymati.
Avstriya iqtisodiyot maktabi namoyondalaridan biri K.Menger tovar va iqtisodiy naflik tushunchalarini alohida ajratib ko’rsatadi. U tovarni sotish uchun mo’ljallangan iqtisodiy naflilik, tovarning iste’molchiga borib yetishi bilan o’z xususiyatlari va qiymatini yo’qotishini birinchilardan bo’lib tariflab bergan. Uning fikricha tovarning muhim xususiyatlari uning aylanuvchanligi, sotilishga moyillik darajasi va aylanuvchanligidadir.
Ammo tovar ayirboshlash jarayonida ishtirok etishi uchun u potensial xaridorlarni qiziqtirishi, ularning ma’lum bir talablariga javob berishi va eng avvalo ularning talab va istak-xohishlarini qondirish uchun xizmat qilishi kerak.