|
9.1.1-rasm. Benk of Amerika (AQSh) va Doychebank (Germaniya)
aktivlarini umumiy hajmida yuqori likvidli qimmatli qogʻozlarga qilingan
investitsiyalarni salmogʻi
19
, 2018-yilning 1-yanvar holatiga koʻra (foizda)
19
Расм муаллиф томонидан
www.bankofamerica.com
ва
www.db.com
сайтлари маълумотлари асосида
тузилган.
101
Taraqqiy etgan mamlakatlarda tijorat banklarining likvidliligini taʻminlashda
kredit va foiz risklarini boshqarishga alohida eʻtibor qaratiladi
20
. Bu esa, risk-
menejmentni takomillashtirishga olib keladi.
§
9.2. Banklarning investitsion operatsiyalarini boshqarish prinsiplari
Tijorat banklarining investitsion operatsiyalarini boshqarish bir qator
prinsiplarga tayanadi. Ana shunday muhim prinsiplardan biri bank investitsiya
portfelini diversifikatsiya qilish prinsipi hisoblanadi.
Korporativ qimmatli qogʻozlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar
yuqori riskli boʻlganligi sababli tijorat banklari qimmatli qogʻozlar portfelini
diversifikatsiyalashga katta eʻtibor beradilar
Xalqaro bank amaliyotida tijorat banklari investitsiya portfelini
diversifikatsiya qilishda 7 foizli meʻyoriy chegara keng qoʻllaniladi. Yaʻni, bir
emitentning qimmatli qogʻozlariga qilingan investitsiyalar tijorat banki investitsiya
portfelini 7 foizidan oshib ketmasligi kerak.
Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklarini
investitsion faoliyatiga nisbatan uchta iqtisodiy meʻyor belgilangan:
* tijorat bankini bir emitentni qimmatli qogʻoziga qiladigan investitsiyalari
miqdori uning birinchi darajali kapitalining 15 foiizdan oshib ketmasligi kerak;
* tijorat bankini oldi-sotdiga moʻljallangan qimmatli qogʻozlariga qiladigan
investitsiyalari miqdori uning birinchi darajali kapitalining 25 foizidan oshib
ketmasligi lozim;
* tijorat bankining barcha emitentlarni qimmatli qogʻozlariga qiladigan
investitsiyalari miqdori uning birinchi darajali kapitalining 50 foizidan oshib
ketmasligi kerak.
Tijorat banklari investitsion operatsiyalarini risk darajalari va daromadliligi
oʻrtasidagi mutanosiblikni taʻminlash prinsipi ham asosiy prinsiplardan biri
hisoblanadi.
20
Ephraim Clark , Davide Salvatore Mare, Nemanja Radic Cooperative banks: What do we know about competition and risk
preferences? J. Int. Financ. Markets Inst. Money 52 (2018) 90–101 journal homepage: www.elsevier.com/locate/intfin
102
Xalqaro amaliyotda valyuta opsionlarini ikki standarti mavjud boʻlib, ushbu
standartlar risk darajasiga koʻra bir-biridan keskin farqlanadi. Valyuta opsionlarini
birinchi standarti Yevropa standarti deb ataladi va bu opsionlar oʻz egasiga faqat
shartnoma muddati tugagandan soʻng opsiondan foydalanish huquqini beradi.
Valyuta opsionlarining ikkinchi standarti esa, Amerika standarti deyiladi va
mazkur opsionlar oʻz egasiga opsion shartnomasi muddatining istalgan vaqtida
opsiondan foydalanish huquqini beradi. Demak, valyuta opsionlarini Amerika
standartida risk darajasi Yevropa standartiga nisbatan yuqori hisoblanadi
21
.
Valyuta fyuchers bozorini beqaror valyuta kursi hukm surayotgan
mamlakatlarda tashkil etish lozim. Valyutalarning beqaror boʻlishida, eng avvalo,
mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy tadbirlarga ishonchning yoʻqligidadir.
Qayd etish joizki, derivativlar bilan amalga oshiriladigan spekulyativ
operatsiyalar yuqori riskli operatsiyalar hisoblanadi va ular tijorat banklariga katta
miqdorda zarar keltirishi mumkin. Bunga aniq misol qilib 1995-yil 25-fevralda
bankrot deb eʻlon qilingan Angliyaning ―Berings‖ bankini keltirish mumkin.
Holbuki, ushbu bank 233 yillik tarix tajribasiga ega edi.
―Berings‖ bankning Singapur filiali treyderi Nik Lison bankning passividagi
barcha boʻsh turgan pul mablagʻlarini Singapur fond birjasiga chiqib, Yaponiya
korporatsiyalarini fyuchers va opsionlarini sotib olishga yoʻnaltirdi. Oradan 3 kun
oʻtgandan soʻng Yaponiyaning Kobe shahrida dahshatli zilzila boʻldi. Zilzila
natijasida Yaponiya korporatsiyalarini fyuchers va opsionlarini bahosi keskin
pasayib ketdi. Natijada, ―Berings‖ bank 1,3 mlrd. AQSh dollari miqdorida zarar
koʻrdi.
―Berings‖ bankini Prezidenti dunyoning eng boy odamlaridan biri
hisoblangan Bruney Sultoni bilan doʻst edi. U bankni qutqarib qolish uchun
Bruney Sultonidan 1,0 mlrd. dollar qarz soʻradi. Ammo sulton tavakkal qilishni
xohlamadi. Oxir-oqibat 233 yillik tarixga ega boʻlgan ―Berings‖ bank bankrot
boʻldi.
21
Красавина Л.Н. Международные валютно-кредитные отношения. – М. ФиС, 2013. – С. 173-176.
103
Oʻzbekiston Respublikasini tijorat banklarida valyutalarni sotib olish
maqsadida berilgan opsionlar 92728-«Opsion bitimi boʻyicha sotib olish»
hisobraqamini debetida va 96379-«Opsion boʻyicha sotib olish kontr
hisobvragʻi»ni kreditida hisobga olinadi.
Tijorat banklarini valyuta opsionlaridan oladigan daromadlari 45404-
hisobraqamini kreditida, opsionlardan koʻrilgan zararlar esa, 55306-hisobraqamini
debetida hisobga olinadi.
Qimmatli qogʻozlar bozorida tijorat banklari moliyaviy broker sifatida
qimmatli qogʻozlarni oldi-sotdisida mijozni hisobidan va uning topshirigʻi bilan
komissiya shartnomasi yoki shartnoma topshirigʻiga muvofiq agentlik funksiyasini
bajaradi. Tijorat banklarining komission muomalalari (operatsiyalari) oʻz mijozni
topshirigʻiga muvofiq banklar komission operatsiyalarni bajaradi. Bunda ular
mijozni topshirigʻiga muvofiq komissioner sifatida oʻz nomlaridan, mijozni
hamma koʻrsatmalarini, masalan kurslarni cheklash, kelishuvlarni vaqti va
kelishuv oʻtkaziladigan joy toʻgʻrisidagi koʻrsatmalarni bajarishi lozim.
Bu xizmatlar uchun bank mijozdan komissiya haqi, qoʻshimcha xarajatlar
kompensasiyasini olishi kerak, chunki bu ishlar mijoz topshirigʻini bajarilishiga
bogʻliq tadbirlardir. Komission kelishuv tipi ikki shartnomani tuzishni koʻzda
tutadi:
-
bank (komissioner) va mijoz (komitent) oʻrtasidagi komission
shartnoma;
-
bank komissioner va uchinchi kelishuv qatnashchisi oʻrtasidagi oldi-
sotdi shartnomasi, qoida boʻyicha, komitent sotib oluvchi qimmatli qogʻozlarni
sotib olish shartnomasini tuzishdan oldin, vositachi-bank ixtiyoridagi oʻzini hisob
varaqasiga pul mablagʻlarini oʻtkazadi. Oʻtkazilgan pul mablagʻlari qimmatli
qogʻozlarni sotib olishga yetadigan darajada boʻlishi kerak.
Qimmatli qogʻozlarlarni sotishga bogʻliq shartnoma komissiyasini tuzishda,
komitent sotuvchi vositachi-bankda sotishga moʻljallangan qimmatli qogʻozlarni
deponentlashtiradi.
104
Qimmatli qogʻozlarni investitsion jozibadorligi banklarni investitsion
operatsiyalarini rivojlantirishda muhim oʻrin tutadi. Shu sababli, banklarni
investitsiya portfelini daromadliligi va risk darajalari oʻrtasidagi mutanosiblikni
taʻminlashda sotib olinadigan qimmatli qogʻozlarni investitsion jozibadorligiga
alohida eʻtibor qaratiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
