Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a., Omonov a. A., Xaydarov z. Sh., Niyozov z. D. Tijorat banklari aktiv va passivlarini

 
T
ijorat banklaridagi strategik rejalashtirishni bankni boshqarishning muqobil 
ssenariylarini ishlab chiqish jarayoni sifatida qarash lozim va bunda bank 
faoliyatini 5 sohasi boʻyicha strategik rejalashtirishga ustuvor yoʻnalishlar sifatida 
qarash zarur: 
– marketing; 
– aktivlarni boshqarish; 
– resurslarni boshqarish; 
– risklarni boshqarish; 
– bank xodimlarini boshqarish. 
Tijorat banklari faoliyatini moliyaviy natijalarini rejalashtirishda asosiy 
eʻtibor yuqori likvidli aktivlar bilan yuqori daromadli aktivlar oʻrtasidagi nisbatni 
oqilona darajasini taʻminlashga qaratilishi lozim. 
Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida tijorat banklari moliyaviy koʻrsatkichlarini 
strategik rejalashtirishda asosan Bazel qoʻmitasini kapitalni yetarlililigi va risk-
menejmentga boʻyicha belgilagan mezonlari va meʻyorlaridan foydalaniladi. 
§
10.2. Tijorat banklari aktivlari va passivlarini tezkor va strategik 
rejalashtirish 
Tijorat banklarini aktivlarini tezkor va strategik rejalashtirishda likvidli 
aktivlarini miqdorini depozitlarning nobarqaror qismiga nisbatan emas, balki joriy 
depozitlar va jamgʻarma depozitlariga nisbatan belgilash maqsadga muvofiqdir. 
Chunki aynan shu depozitlarni nobarqarorlik darajasi yuqori boʻlib, tijorat 
banklarida likvidlilik riskini doimiy tarzda yuzaga keltiradi. Depozitlarni barqaror 
qismini jami depozitlarning 75 foizi miqdorida shakllanishi rivojlangan xorijiy 
davlatlarni amaliyotiga xos boʻlgan holat hisoblanadi. Mazkur mamlakatlarda 
moliya bozorlarini rivojlanganligi, moliyaviy holati barqaror boʻlgan mijozlarning 
koʻpligi, Markaziy bank monetar siyosatini maqsadi va vazifalarini aniq hamda 
shaffofligi, korxonalarni soliq yukini moʻtadil darajaga keltirilganligi va boshqa 
omillar xoʻjalik yurituvchi subyektlarning pul oqimini barqaror darajasini 
taʻminlashga zamin yaratadi. Rivojlanayotgan davlatlarda esa, moliya bozorlari 

---

114 
rivojlanmaganligi, Markaziy bankni monetar siyosatida noaniqliklarni mavjudligi, 
soliq siyosatini takomillashmaganligi va boshqa omillar xoʻjalik subyektlarini 
moliyaviy holatiga nisbatan salbiy taʻsirni yuzaga keltiradi. Bu holatlar, pirovard 
natijada, xoʻjalik subyektlarini pul oqimini barqarorligiga salbiy taʻsir koʻrsatadi. 
Buning natijasida tijorat banklaridagi talab qilib olinadigan depozitlar va 
jamgʻarma depozitlari qoldiqlarini nobarqarorligi kuchayadi.
Tijorat banklarini passivlarini tezkor va strategik rejalashtirishda asosiy eʻtibor 
bankning depozit bazasini barqarorligini taʻminlashga qaratilishi kerak va bunda 
tijorat banklari resurslarini eng barqaror qismi boʻlib muddatli depozitlar va 
jamgʻarma omonatlari hisoblanadi va ular quyidagi muhim xususiyatlarga egadir: 
–
hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun foydalanilmaydi va ularga toʻlov 
hujjatlari yozilmaydi; 
–
muddatli va jamgʻarma depozit hisobraqamlaridagi mablagʻlarni aylanish 
tezligi past; 
–
qatʻi belgilangan foiz toʻlanadi, Markaziy bank zarur hollarda foiz 
stavkalarini yuqori chegarasini tartibga solishi mumkin; 
–
tijorat bankini depozitni olish toʻgʻrisida oldindan ogohlantirish tartibi 
mavjud; 
–
nisbatan past majburiy zahira stavkalari qoʻllaniladi. 
Transaksion depozitlardan resurs sifatida foydalanish tijorat banklarini 
likvidliligiga jiddiy ziyon yetkazadi. Shu sababli, Glass-Stigoll qonuniga asosan 
1933 yilda transaksion depozitlarga foiz toʻlashni taʻqiqlanishi oqilona tadbir 
hisoblanadi. Lekin muddatli va jamgʻarma depozit hisobraqamlariga tijorat 
banklari tomonidan toʻlanadigan foiz stavkalarini yuqori chegarasini belgilanishi 
tijorat banklarini depozit bazasiga salbiy taʻsir qiladi. 
Bank resurslarini boshqarishda strategik rejalashtirish kamida 2–10 yilga 
moʻljallanib ishlab chiqiladi, bunda asosiy eʻtibor resurslarni jalb etish va 
joylashtirishni muddatlar boʻyicha muvozanatlashtirish, mijozlarni tarkibini 
shakllantirish, resurslarni jalb etishni omonatchilar va mijozlar boʻyicha 
diversifikatsiyalash kabilarga eʻtibor qaratiladi.

---

115 
Iqtisodiy oʻtish sharoitida tijorat banklari resurslarini boshqarishni strategik 
rejalashtirish usuli iqtisodiy va siyosiy risklarni minimallashtirishda, bankni 
oʻzgaruvchan bozor sharoitiga moslashuvchanligida muhim rol oʻynaydi.
 
Sberbankning 2014-2018-yillarga moʻljallangan rivojlantirish strategiyasida 
moliyaviy natijalar boʻyicha quyidagi 6 ta koʻrsatkich boʻyicha strategik 
rejalashtirish amalga oshirilgan: 
1. Kapitalning rentabelligi. 
2. Birinchi darajali kapitalni yetarliligi. 
3. Xarajatlarni daromadlarga nisbati. 
4. Xarajatlarni aktivlarga nisbati. 
5. Sof foydani oʻsishi. 
6. Aktivlarni oʻsishi. 
10.2.1-jadvalda keltirilgan maʻlumotlardan koʻrinadiki, Sberbank tomonidan 
2018-yilda kapitalni rentabelligini 18% darajasiga yetkazish rejalashtirilgan edi. 
Ushbu reja koʻrsatkichi 2016-yilning yakuni boʻyicha bajarildi (21%). 
Birinchi darajali kapitalni yetarlilik darajasini 2018-yilda kamida 10 % 
boʻlishi rejalashtirilgan edi. 2016-yil yakuni boʻyicha ushbu reja koʻrsatkichi 
bajarildi va u 12,3 foizni tashkil etdi.