Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a., Omonov a. A., Xaydarov z. Sh., Niyozov z. D. Tijorat banklari aktiv va passivlarini

12.1. 1-rasm. Oʻzbekiston Respublikasi tijorat banklari tomonidan 
muomalaga chiqarilgan qimmatli qogʻozlar miqdori, trln. Soʻm (2017-yil 1.9 
trln. soʻm, 2019-yil 1.5 trln. soʻm )
31
 
 
12.1.1-rasm ma‘lumotlaridan koʻrinadiki, respublikamiz tijorat banklari 
tomonidan muomalaga chiqarilgan qimmatli qogʻozlar miqdori 2019-yilda 2014-
yilga nisbatan sezilarli darajada oʻsgan. 
2019-yil qimmalbaho qogʻozlarning umumiy hajmi 25 trln. soʻmni tashkil 
etdi va yalpi ichki mahsulotga nisbatan 6% ga oʻsdi 605 ta aksioner jamiyati 
mavjud boʻlib ularning 85% davlatga tegishli jamiyatdir. 105 ta aksioner 
jamiyatdan atigi 5% aksiya fond bozorida ishtirok etgan. Shuning uchun, aholi va 
investorlar fond bozorida faolligi sust boʻlgan.
32
31
ЎР МБ расмий сайти маълумотлари асосида (
www.cbu.uz
). 
32
Банк, пул кредит журнали 2019, Азизов Улуғбек Капитал бозор: иқтисодий ўсишнинг таминотчи драйвер. 
и. 37-б. 

---

155 
Ushbu holat tijorat banklari investitsion operatsiyalarini daromadliligiga va 
ularni joriy likvidliligiga nisbatan salbiy taʻsirni yuzaga keltiradi. 
Respublikamiz tijorat banklarini investitsiya portfelida xorijiy valyutalarda 
emissiya qilingan qimmatli qogʻozlar mavjud emas. Demak, banklarni investitsiya 
portfeli milliy valyuta-soʻmda emissiya qilingan qimmatli qogʻozlardan iborat. Bu 
esa, respublikamiz tijorat banklarini investitsiya portfelini moliyaviy risklarga 
taʻsirchanligini oshiradi. Bunda inflyatsiya va devalvatsiya taʻsirida banklarni 
qimmatli qogʻozlarga qilingan investitsiyalarini real qiymatining pasayish xavfi 
yuzaga keladi. 
§
12.2. Tijorat banklari tomonidan qimmatli qogʻozlarni muomalaga 
chiqarish tartibi
Oʻzbekistonda banklar shu, jumladan, ularning qimmatli qogozlar bozorida 
emitent, investor, investitsion vositachi va boshqa faoliyatni amalga oshirishi 
mumkin. Banklar qimmatli qogʻozlar bilan bogʻliq faoliyati turlarini amalga 
oshirishlari uchun quyidagi qonunchilikka muvofiq amalga oshiradi. Oʻzbekiston 
Respublikasi ―Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki tugʻrisida‖, ―Banklar va 
bank faoliyati tugʻrisida‖, ―Qimmatli qogʻozlar bozorining faoliyat yuritishi 
mexanizmi tugʻrisida‖ va boshqa qonunchilik xoʻjjatlariga muvofiq holda amalga 
oshiriladi. Bu qonun hujjatlariga asosan qimmatli qogʻozlar emissiyasi qilishi-
joylashtirish shartlari bir xil boʻlgan hamda jismoniy va yuridik shaxs boʻlgan 
birinchi egalari yoki investorlarni bir xil hajmdagi huquqlari bilan taʻminlaydigan 
muomaladagi bank qimmatli qogʻozlari majmuyi tushiniladi. Chaqirilgan qimmatli 
qogʻozlarning joylashtirish esa – fuqarolik huquqiy bitimlar tuzish yoʻli bilan 
qimmatli qogʻozlarni qiymatini toʻliq toʻlashni koʻzda tutgan holda ularni birinchi 
egalariga bank tomonidan sotilishi tushiniladi. Qimmatli qogʻozlar muomalasi – 
qimmatli qogʻozlar egasining almashuvga olib keladigan qimmatli qogʻozlarni 
oldi–sotdisi shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasi qonunchiligida koʻzda tutilgan 
boshqa harakatlar tushiniladi. Banklar tomonidan muomalaga chiqariladigan 
qimmatli qogʻozdar naqd yoki naqdsiz muomalaga chiqarilishi mumkin. Naqdsiz 

---

156 
qimmatli qogʻozlar deb – depozitariylarning hisob registrlarida yozuvlar shaklida 
muomalaga chiqarilgan qimmatli qogʻozlar tushiniladi. 
Naqd qimmatli qogʻozlar esa – sertifikatlar yoki qimmatli qogʻozlar 
blankalari koʻrinishida muomalaga chiqarilgan qimmatli qogʻozlar tushiniladi. 
Qimmatli qogʻozlar emissiya risolasi yoki chiqarilish soʻrovnomasi deb bank 
toʻgʻrisida, chiqariladigan qimmatli qogʻozlarning hajmi, nominal qiymati, 
chiqarilish shakli, turi va soni, chiqarish shartlari va shu qimmatli qogʻozlarni sotib 
olish yoki sotib olishdan voz kechish toʻgʻrisidagi qarorga taʻsir qilishi mumkin 
boʻlgan boshqa axbarotni oʻz ichiga olgan xoʻjjat. 
Qimmatli qogʻozlarni ochiq hamda yopiq holda joylashtirish mumkin. 
Qimmatli qogʻozlarga ochiq obuna, ommaviy joylatirish yoki ochiq joylashtirish 
deganda – cheklanmagan doiradagi investorlar orasida joylashtirishdir. Qimmatli 
qogʻozlarga yopiq obuna, xususiy joylashtirish ham deyiladi. Bunda avvaldan 
maʻlum boʻlgan cheklangan doiradagi investorlar oʻrtasida joylashtirish 
tushiniladi.
Oʻzbekistonda quyidagi qimmatli qogʻozlar amal qiladi: 

Aksiyalar;

Obligatsiyalar;

Xazina majburiyatlari;

Depozit sertifikatlari;

Qimmatli qogʻozlarning hosilalari;

Veksellar bilan bogʻliq operatsiyalarni amalga oshirishi mumkin. Bu 
qimmatli qogʻozlarga turli maʻnolarni anglatadi. Bularga quyidagicha tarif 
beramiz: