Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a., Omonov a. A., Xaydarov z. Sh., Niyozov z. D. Tijorat banklari aktiv va passivlarini

 
§ 9.3. Tijorat banklari investitsiya portfelini sifatini tavsiflovchi 
koʻrsatkichlar 
Tijorat banklarini investitsiya portfelini sifatini baholashda xalqaro bank 
amaliyotida bir nechta koʻrsatkichlardan foydalaniladi. Ulardan asosiylari sifatida 
quyidagilarni koʻrsatish mumkin. 
1. Bir emitentning qimmatli qogʻozlariga qilinadigan investitsiyalarni 
maksimal miqdori. 
Tijorat banki tomonidan bir emitentning qimmatli qogʻozlariga qilinadigan 
investitsiyalar summasi, bank birinchi darajali kapitalini 15 foizidan oshib 
ketmasligi kerak.
2. 
Oldi-sotdiga 
moʻljallangan 
qimmatli 
qogʻozlarga 
qilingan 
investitsiyalarni maksimal miqdori. 
Tijorat banki tomonidan oldi-sotdi uchun moʻljallangan qimmatli 
qogʻozlarga qilingan investitsiyalarni jami summasi bank birinchi darajali 
kapitalini 25 foizidan oshib ketmasligi kerak.
3. Barcha emitentlarni qimmatli qogʻozlariga qilingan investitsiyalarning 
maksimal miqdori. 
Tijorat banki tomonidan barcha emitentlarni qimmatli qogʻozlariga 
qilingan investitsiyalar summasi bank birinchi darajali kapitalini 50 foizidan oshib 
ketmasligi kerak.
4. Bank investitsiya portfelining daromadlilik darajasi. 
IPd = (P
1 
– P0) : P
0
 
Bu yerda: 
IPd – investitsiya portfelining daromadlilik darajasi; 

---

105 
P
1 
– investitsiya portfelining soʻnggi qiymati; 
P0 – investitsiya portfelining boshlangʻich qiymati. 
5. Investitsiya portfelining diversifikatsiya darajasi. 
Bir 
emitentning 
qimmatli 
qogʻozlariga 
qilingan 
investitsiyalarni 
investitsiya portfelidagi ulushi 7 foizdan oshib ketmasligi kerak. 
6. Yuqori likvidli qimmatli qogʻozlarni investitsiya portfelidagi salmogʻini 
oʻzgarishi.
Xalqaro bank amaliyotida tijorat banklarini yuqori likvidli qimmatli 
qogʻozlarga qilingan investitsiyalari, bir tomondan, ularni joriy likvidliligini 
taʻminlash imkonini bersa, ikkinchi tomondan, Markaziy bankning ochiq bozor 
operatsiyalari hajmini oshirish imkonini beradi. 
Yuqori likvidli qimmatli qogʻozlar sifatida, odatda, Hukumat tomonidan 
muomalaga chiqarilgan qimmatli qogʻozlar, Markaziy bankini qimmatli qogʻozlari 
va toʻlovi, Hukumat tomonidan kafolatlangan qimmatli qogʻozlar kiradi.
Mamlakatimizda uzatma tijorat veksellari, yaʻni trattalar muomalasini 
mavjud emasligi Markaziy bankka diskont kreditlari berish imkonini bermaydi. 
Mamlakat Markaziy bankida lombard kreditlarining mavjud emasligi uni 
qayta moliyalash siyosatini samaradorligiga salbiy taʻsir koʻrsatadi va mazkur 
kreditlarni berilmayotganini sababi Hukumatni qimmatli qogʻozlarini emissiya 
qilishni toʻxtatilganligidadir. Chunki, Markaziy bank faqat hukumat qimmatli 
qogʻozlarini oʻzining lombard kreditlari uchun garov obyekti sifatida tan oladi. 
2017-yilning 
1-yanvar 
holatiga, 
qimmatli 
qogʻozlarga 
qilingan 
investitsiyalarni brutto aktivlar hajmidagi salmogʻi TIF Milliy bankida 0,5 foizni, 
Sanoatqurilishbankda – 0,4%, Ipotekabankda - 0,2 foizni tashkil etdi
22
. 
2019-yil qimmalbaho qogʻozlarni umumiy hajmi 25 trln. tashkil etdi va 
yalpi ichki mahsulotga nisbatan 6% ni tashkil etdi 605 ta aksioner jamiyati mavjud 
boʻlib ularni 85% davlatga tegishli jamiyatdir. 105 ta aksioner jamiyatdan atigi 5% 
22
Мазкур банкларнинг ―Банк ахборотномаси‖ газетасида эълон қилинган 2017 йил натижалари бўйича 
йилилк ҳисоботлари маълумотлари асосида муаллиф томонидан ҳисобланди. 

---

106 
aksiya fond bozorida ishtirok etgan. Shuning uchun aholi va investorlar fond 
bozorida faolligi sust boʻlgan.
23
Ushbu holat tijorat banklari investitsion operatsiyalarini daromadliligiga va 
ularni joriy likvidliligiga nisbatan salbiy taʻsirni yuzaga keltiradi. 
Respublikamiz tijorat banklarini investitsiya portfelida xorijiy valyutalarda 
emissiya qilingan qimmatli qogʻozlar mavjud emas. Demak, banklarni investitsiya 
portfeli milliy valyuta-soʻmda emissiya qilingan qimmatli qogʻozlardan iborat. Bu 
esa, respublikamiz tijorat banklarini investitsiya portfelini moliyaviy risklarga 
taʻsirchanligini oshiradi. Bunda inflyatsiya va devalvatsiya taʻsirida banklarni 
qimmatli qogʻozlarga qilingan investitsiyalarini real qiymatini pasayish xavfi 
yuzaga keladi.