Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a., Omonov a. A., Xaydarov z. Sh., Niyozov z. D. Tijorat banklari aktiv va passivlarini

1. Baholarning oʻzgarish riski. 
Ushbu omil tijorat banklari faoliyatidagi foiz riskini yuzaga keltiruvchi 
asosiy sabab hisoblanadi. 
Bunda foiz riski aktivlar va passivlarning muddatlari oʻrtasida 
nomuvofiqlikning yuzaga kelishi natijasida paydo boʻladi. Masalan, qisqa muddatli 
depozit hisobidan qatʻi belgilangan stavkadagi uzoq muddatli kredit beriladi. 
Bunday holatda, bozor stavkalarining oshishi natijasida bankda sof daromad 

---

205 
kamayadi, yaʻni bank zarar koʻradi. Buning sababi shundaki, berilgan kreditning 
foiz stavkasi oʻzgarmaydi, ammo jalb qilingan depozitning bahosi koʻtariladi. 
 
2. Daromadlilikning oʻzgarishi. 
Aktivlar va passivlar boʻyicha foiz stavkalarining oʻzgarishini davriy 
oraliqlarda mos kelmasligi natijasida daromadlilik darajasi pasayadi. Masalan, 
tijorat banki kredit bergandan keyin oʻtgan maʻlum davr mobaynida kreditlarning 
foiz stavkasi oshadi. Natijada, tijorat bankida kreditlar boʻyicha yoʻqotilgan 
daromad yuzaga keladi. 
 
3. Bazis riski. 
Bazis riski turli moliyaviy instrumentlar boʻyicha olingan va toʻlangan 
foizlarni tartibga solish jarayonida yuzaga keladigan nomuvofiqliklar natijasida 
yuzaga keladi. Masalan, bir yil muddatga berilgan kreditning oylik toʻlovi LIBOR 
stavkasi boʻyicha qayta baholanganda, LIBORning oʻzgarishi bazis riskini yuzaga 
keltiradi. 
Xalqaro ssuda kapitallari bozorida xorijiy valyutalardagi kreditlarning 
bahosi har kuni aniqlanadi va turli omillarning taʻsirida ular tebranib turadi. Bu 
esa, bazis riskini yuzaga kelishi uchun zamin yaratadi. 
 
4. Opsionlar bilan bogʻliq boʻlgan risklar. 
Koll va put opsionlar boʻyicha foiz stavkalarining oʻzgarishi, bankning 
pozitsiyasi muvozanatlashmagan sharoitda zararni yuzaga keltirishi mumkin. 
Opsionlarning birinchi standarti Yevropa standarti deb ataladi va bu opsionlar 
oʻz egasiga faqat shartnoma muddati tugagandan soʻng opsiondan foydalanish 
huquqini beradi. Opsionlarning ikkinchi standarti esa, Amerika standarti deyiladi 
va mazkur opsionlar oʻz egasiga opsion shartnomasi muddatining istalgan vaqtida 
opsiondan foydalanish huquqini beradi. Demak, valyuta opsionlarining Amerika 
standartida foiz riski darajasi Yevropa standartiga nisbatan yuqori hisoblanadi. 
Oʻzbekiston Respublikasining tijorat banklarida valutalarni sotib olish 
maqsadida berilgan opsionlar 92728- ―Opsion bitimi boʻyicha sotib olish‖ hisob 
raqamining debetida va 96379- ―Opsion boʻyicha sotib olish kontr 
hisobvaragʻi‖ning kreditida hisobga olinadi. 

---

206 
Tijorat banklarining valyuta opsionlaridan oladigan daromadlari 45404-hisob 
raqamining kreditida, opsionlardan koʻrilgan zararlar esa, 55306-hisob raqamining 
debetida hisobga olinadi. 
Hozirgi davrda taraqqiy etgan mamlakatlarning tijorat banklari tomonidan 
foiz riskini baholashda quyidagi usullardan foydalanilmoqda: 
1. Aktivlar va passivlar oʻrtasidagi farqni tahlil qilish usuli (GEP usuli). 
2. Dyuratsiya usuli. 
3. Imitatsion modellashtirish usuli. 
4. Statistik tahlil usullari.