Samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Yassichuvalchanglarningfilogeniyasivaparazitizmningkelibchiqishi 
Yassichuvalchanglarkelibchiqishigabinoankovakichlilarningqadimgiajdo
dlaribilanbog’liq. 
Ushbuchuvalchanglarningshajarasiasosidaturbellariyalarjoylashgan. 
Lekinyassichuvalchanglarfilogeniyasinihaletishdanazariyjihatdandastlabkito’g’r
iichaklilarturkuminingturlariko’proqe’tiborgasazovordir, 
chunkiushbuturkumgakiruvchiyassichuvalchanglarningichkiorganlarituzilishibo
shqaguruhlardagiyassichuvalchanglarningichkiorganlarituzilishigaprototip 
(qiyosiy) 
bo’lishimumkin. 
Jumladan, 
 
oddiyto’g’riichakningbo’lishi, 
boshgangliy  (boshmiya)  ning  2-6  tabo’ylamanervtolalari,  juftprotonefridiy, 
juftgonadalarvaxitinlashgankopulyativorganikabilarningo’xshashliginiasosqilib
olishmumkin. 
 
Hozirgizamonbarchaparazityassichuvalchang-
lariehtimolanashuto’g’riichaklilarningqadimgiajdodlaridankelibchiqqanbo’lishi
mumkin. 
Qadimgito’g’riichaklilaro’zevolyusiyasidauchtarmoqnihosilqilgan. 
Ulardanbirihozirgito’g’riichaklilarnihosilqilganbo’lsa, 
qolganikkitarmoqchuvalchanglariparazitlikbilanhayotkechirishgamoslashishyo’l
ibilanborganbo’lishimumkin. 
Erkinyashovchichuvalchanglarningparazitizmgamoslashaborishijarayonibirnech

---

ayo’nalishdaborganbo’lishimumkin. 
Buyo’nalishningengasosiylaridanorganizmlarningo’zarosimbiozyokikvartirant 
(ijarachi) 
bo’libyashashidanboshlangandebqarashlozim. 
Ushbuyo’lbilandastlabkimonogenoidlarkelibchiqqan, 
chunkiularningdastlabkiajdodlaribaliqlarningjabrasi, 
terisivaso’zgichqanotlarigayopishibolib, 
kvartirantsifatidabaliqtanasidanajralibchiquvchishilimshiqbilanyokiboshqamayd
aumurtqasizlarbilanoziqlangan. 
Lekinayrimlaribundayoziqabilanqanoatlanmasdan, 
baliqterisiniteshibuningshirasibilanoziqlanishgao’tganvahaqiqiyektoparazitlarga
aylanishigaolibkelgan. 
Ektoparazitlarningayrimlariba’zanxo’jayinningichkiorganlarigakiribuyerdaham
oziqlanishgamoslashaborgan. 
Masalan, 
ba’zimonogenoidlarbaliqlarningog’izbo’shlig’i, 
qizilungachivatomog’idaparazitlikqiladi. 
Bujarayonovqathazmqilishsistemasidayashovchiendoparazitlarnikelibchiqishiga
sababbo’lgan. 
Buyo’lbilanlentalichuvalchanglarkelibchiqqandebhisoblanadi. 
Monogenoidlarvalentalichuvalchanglarningfilogenetikjihatdanbir-
birlarigayaqinliginiisbotlovchibelgi, 
ularninghammasiuchunserkomeradebataluvchiorganningxosligidir. 
Turbellariyalarva trematodalarda bundayorganumumanbo’lmaydi. 
Trematodalarfilogenezidagio’zgarishlarnihamparazitlikka 
moslashishidastlabularninghamsimbiozholda 
yashashidanboshlangan. 
Ularningrivojlanishimollyuskalarsizo’tmaydi. 
Demaktrematodalarengdastlabmollyuskalarbilansimbiozyashovchiorganizmlarb
o’lgan.  Ularnisimbiozyashashdanparazitizmga  moslashaborishiniqo’yidagicha 
izohlashmumkin, 
ya’nierkinyashovchitrematodalarninglichinkalarisuvtubida 
yashab, 
ba’zanmollyuskalarningchig’anoqbo’shlig’i, 
jabra 
bo’shlig’inio’zlariuchunboshpana  sifatida    ijaraga  olishgan.  Sekin-asta 
bumunosabat 
ancha 
yaqin 
aloqaniyuzaga 
kelishiga, 
ya’nilichinkalarningmollyuskalartanasidanqonva 
to’qima 
suyuqligibilanoziqlanishiga  olibkelgan.  Lichinkalaro’ziuchunqulayboshpana 
topgandankeyin, 
unitarketmasdan, 
shujoynio’zida 
jinsiyvoyaga 
yetmasdanpartenogenezusulda  ko’payishga  moslashgan.  Yuqoritriasdavrda 
suyaklibaliqlarpaydobo’lgandanso’ng,  trematodalarningrivojlanishibitta  emas, 
balkiikkita 
ho’jayinda 
o’tadiganbo’lgan. 
Shundaybo’lsa 
hambuparazitlichinkalarningvoyaga 
yetgangermafroditbo’g’imierkinyashovchibo’lgan, 
chunkiularningerkinyashashiuchunzarurbo’lganbarcha 
ichkiorganlarsistemasihammavjudbo’lgan. 
Yumaloqchuvalchanglarikkitomonlama 
simmetriyali, 
birlamchitana 
bo’shliqlihayvonlardir.  Birlamchi  gavda  bo’shlig’i  qo’yidagicha  hosil  bo’ladi. 
Bu  bo’shliq  kelib  chiqishi  jihatidan  blastosel  qoldig’i  emas,  balki 

---

parenximaning  anchagina  qismini  yemirilishi  yo’li  bilan  hosil  bo’ladi  va  u 
parenxima  oralig’idagi  bo’shliq  hisoblanadi.  Birlamchi  gavda  bo’shlig’i 
yumaloq  chuvalchanglarni  ichki  tayanch  vazifasini  bajaradi.  Shuningdek  u 
moddalar  almashinuvida  muhim  rol  o’ynaydi.  Ovqat  hazm  qilish  organlaridan  
kelgan  mahsulotlarni  muskullarga  va  jinsiy  organlarga  yetkazib  beradi. 
Organizmda  hosil  bo’lgan  keraksiz  suyuq  mahsulotlarni  ajratish  organlariga 
o’tkazadi.  Nihoyat  birlamchi  gavda  bo’shlig’i  qon  aylanish  sistemasi  singari 
organizmning  ichki  muhiti  vazifasini  ham  bajaradi.  Ularning  gavdasi 
segmentlarga  bo’linmagan,  uzun  ipsimon  (ba’zan  duksimon),  ko’ndalang 
kesimi doira shaklda. Shu belgisiga binoan ushbu hayvonlar  “yumaloq” degan 
nomni olgan. Aslida esa ipsimon chuvalchanglar deyish to’g’ri bo’lar edi.