Samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

 
Qushlarning biologiyasini o’rganish dasturi 
Qushlar  qishloq,  o’rmon  va  ovchilik  xo’jaliklarida  muhim  ahamiyatga 
ega.  Qushlarni  biologiyasini  o’rganish,  ularning  hayot  siklini  hamma 
tomonlarini  o’z  ichiga  oladi.  Bir  necha  yillar  davomida  to’plangan 
ma’lumotlarni solishtirib tahlil qilish o’ta qiziqarli materiallar beradi. Qushlarni 
biologiyasini o’rganishda quyidagi dastur sxema tavsiya etiladi. 
1.  Bahorgi  uchib  kelishi,  erta  bahorda  uchib  keluvchi  turlar,  yoppasiga  uchib 
kelish vaqti ob-havo sharoitiga qarab uchib kelish muddatlarini o’zgarib turishi. 
Qayta sovuq paytlarida uchib kelgan tomonga qaytishi, bu holatni davom etish 
vaqti, o’lish hollari. Uchib kelish tartiblari: juft, yakka, kichik va katta guruhlar 
bilan, erkagi va urg’ochisi birga yoki alohida-alohida, erkagi oldin, sutka vaqti, 
uchib  kelgan  qushlarning  joylashgan  joyi  -  uya  qo’yish  joylarini  biridan 
tanlaydimi, yoki keyinmi? Uchib kelgan qushlarning dastlabki kunlardagi xulq-
atvori.  O’troq  holda  yashovchi  qushlarning  yashash  joylarini  almashtirishi. 
Semizligi va jinsiy bezlarining holati. 
 
2.  Uchib  o’tish.  Uya  qo’yuvchi  turlarining  uchib  kelish  muddatlari, 
qancha  vaqt  davom  etishi  va  shu  turlarning  uchib  o’tishining  boshlanishi. 
Avjiga  chiqishi  va  tugashi.  Har  xil  turlarning  navbatma-navbat  uchib  o’tishi. 
Uchib  o’tuvchi  qushlarning  galasi  va  galaning  katta-kichikligi.  Harakat 
xarakteri,  balandligi,  tezligi,  vaqti  va  yo’nalishi.  Bir  nechta  turlarning  birga 
uchib  o’tishi.  Uchish  frontining  kengligi,  uchib  o’tish  vaqtida  to’xtash  joyi, 
davom etish vaqti, bu qushlarning xulq-atvori, ovqatlanish joyi. Uchib o’tuvchi 

---

qushlarning  zararkunandalarga  qarshi  kurashdagi  ahamiyati.  Tasodifan  uchib 
kelgan qushlar va buning sabablari.  
3. Ko’payish davri. Uya qo’yish joylarida taqsimlanishi, uya qo’ish joyini 
va  uya  hududini  qaysi  jinsi  birinchi  bo’lib  egallaydi,  juftlari,  o’tgan  yilgi  uya 
qo’ygan joylariga yoki uyalariga qaytadimi? Uya qo’yish davrida yashash joyiga 
qarab  taqsimlanishi.  Vertikal  tarqalishining  chegaralari.  Yashash  joyining 
xarakteri  (o’simliklari,  relyefi,  suv,  o’zlashtirilishi).  Yashash  joyining 
himoyalanish  holati.  Har  xil  biotoplarda  uya  qo’yuvchi  qushlarning  zichligi. 
Juflarga bo’linishi, jinslarning sonlar nisbati. Qo’narg’a va boshqa nikoh o’yinlari 
va  bu  o’yinlar  qachon,  qayerda  sodir  bo’ladi,  qancha  vaqt  davom  etadi. 
Qo’shilish joyi, vaqti, davom etishi va takrorlanishi.  
 
Ob-havo  sharoitiga  qarab  uchib  kelishi  bilan  ko’payish  davrining 
boshlanishi orasidagi davr, sayrash davrining davom etishi. Uya hududini yozish. 
Har  xil  biotoplarda  uya  maydonining  katta  kichikligi.  Bir  turga  kiruvchi 
qushlarning  uyalari  orasidagi  masofa.  Populyatsiya  zichligining  uya-maydoniga 
ta’siri. Uya qo’yish joyida tur ichida va turlar aro konkurensiya. Koloniya bo’lib 
uya  qurish,  uyalarini  yirtqichlarning  uyasiga  yaqinligi.  Foydali  turlarni  suniy 
uyalar qo’yish yo’li bilan zichligini oshirish usllari.