Samarqand davlat universiteti sh. Q. Yuldashev, D. Q. Usmanova, L. N. Xalikova

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

11 
Bob 1. Elektron tijorat va biznes faninig ta’rifi, mohiyati va 
o’qitish maqsadi va vazifalari 
 
 
 
 
1.1.Elektron biznesning mohiyati 
1.2.Elektron tijorat
1.3. Elektron tijoratning paydo bo’lishning shart-sharoitlari
1.4. Elektron tijoratning afzalliklari
1.1.
 
Elektron biznes mohiyati 
Telekommunikatsiyaning rivojlanishi hozirgi kunda butun dunyo 
bo'ylab jismoniy shaxslar va kompaniyalar bir-biri bilan elektron aloqa 
kanallari orqali bog'lanishiga olib keldi. Internet yagona axborot muhitni 
tashkil qilish vositasi bo'lib, biznesni rivojlanishning yangi bosqichiga 
o'tishga imkon berdi. Bir tomondan, u ishlab chiqaruvchilarga har xil 
imtiyozlar bilan iste'molchilarning maksimal auditoriyasiga kirish 
imkoniyatini taqdim etdi. Boshqa tomondan, bu xaridorlarga elektron 
interfeyslardan foydalanib, o'zlarining buyurtmalarini ishlab chiqarishni 
boshqarish tizimiga o'zlari kiritish imkoniyatini berdi. Shunday qilib, 
so'nggi yillarda elektron biznes va elektron tijorat yirik va kichik 
firmalar hamda jismoniy shaxslar hayotiga kirib keldi. Elektron tijorat 
elektron biznesdan nimasi bilan farq qiladi?
Biznes -
bu mulkdan foydalangan holda, tovarlarni sotishdan, 
ishlarni bajarishdan yoki xizmatlar ko'rsatishdan muntazam ravishda 
foyda olishga qaratilgan va sub'ektlar tomonidan o'zlarining tavakkallari 
va javobgarligi ostida amaldagi qonunchilikka muvofiq bajariladigan 
tadbirkorlik faoliyati.
 
Elektron biznes (e- biznes) 
- bu global axborot tizimlari 
imkoniyatlaridan foydalanadigan biznes. Boshqacha qilib aytganda, bu 
uning muhim qismi axborot texnologiyalari yordamida amalga 
oshiriladigan biznes yuritish shakli. Elektron biznesning asosiy tarkibiy 
qismlariga kompaniyani yagona axborot tarmog'i (intranet) asosida 
tashkil etish, yani ichki sohani va tarmoqlar va Internet orqali sheriklar, 
etkazib beruvchilar va mijozlar bilan tashqi o'zaro aloqalar (extranet) 
kiradi.
XX asrning 60-yillaridan boshlab kompaniyalar faoliyatida 
elektron biznes elementlari paydo bo'ldi. Bular avtomatik biznes 
tizimlar, masalan: 

---

12 
-
Elektron ma'lumotlar almashinuvi (Electronic Data Interchange. 
EDI); 
-
pul mablag'larini elektron o'tkazish vositalari (Elektron pul 
o'tkazmalari, EFT);
-
Korxona 
resurslarini 
rejalashtirish 
(Enterprise 
Resource 
Planning, ERP) vositalari. 
Shunday qilib, elektron biznes – korxonaning xodimlari, turli 
korxonalar, davlat idoralari, fan, madaniyat, ta'lim muassasalari, 
notijorat va jamoat tashkilotlari o’rtasida ishlab chiqarish va tashlikiy
munosabatlarning electron biznes-faoliyatning barcha shakllari. 
Dastlab 
IBM 
kompaniyasi 
“elektron 
biznesni” 
tushunchasini savdo belgi sifatida ro'yxatdan o'tkazdi: 

 
Rasm 1. “Electron biznes” savdo markasi 
Elektron biznesning asosiy turlariga quyidagilar kiradi:
• savdo maydonchalari (Internet birjalar, kim oshdi savdolari, tovar va 
xizmatlar kataloglari); 

xaridlarni elektron boshqarish;

Portallar (korporativ, axborot, tijorat, shaxsiy); 

Jamoat global tarmoqlarni tashkil etish, ularga xizmat ko'rsatish 
(tarmoq operatorlari tomonidan amalga oshiriladi); 

moliyaviy xizmatlar (Internet to'lov tizimlari, valyuta ayirboshlash 
shoxobchalari, internet-bank, onlayn savdo);

investitsiya fondlari (birlashtirilgan investitsiya fondlari yoki bufer 
fondlari va o'zaro fondlar);

Internet-do'konlar; 

Kontent loyihalari (reklama biznesini yuritish maqsadida tashrif 
buyuruvchilarni jalb qilish uchun bepul va ommabop ma'lumotlarga 
ega saytlar);

Axborot vositachilari (kataloglar, reytinglar, qidiruv tizimlari);

Internetdagi axborot biznesi (davriy Internet nashriyotlari, 
yangiliklar saytlari va boshqalar);

Internet-marketing (qidiruv tizimlarida veb-saytlarni reklama 
qilish); 

Reklama biznesi;

---

13 

aloqa xizmatlari va muloqot vositalari; 

WEB-mastering (veb-saytlarni ishlab chiqish, veb-dasturlash, 
veb-dizayn, veb-saytlarni reklama qilish);

MLM yoki tarmoq marketingi (do'kondan tashqari chakana savdo 
shakli); 

dasturiy ta'minot va raqamli tovarlarni ishlab chiqish;

Xizmat ko'rsatuvchi provayderlarning xizmatlari (tarmoq 
provayderlari, xosting provayderlari, domenlar);

xizmatlar ko'rsatish (masofaviy o'qitish, onlayn kutubxonalar, 
elektron sog'liqni saqlash, Internet-konsalting va boshqalar);

Onlayn o’yinlar biznesi (virtual kazinolar, bukmeykerlar, 
totalizatorlar, lotereyalar);

mehnat birjalari (bandlik agentliklari);

Hamkor dasturlar (sheriklik dasturlari va boshqalar); 

Internet-franchayzing;

Internet-lizing.