Samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti pedagogika kafedrasi

Tarixiy metod turli mamlakatlarda ta'limning rivojlanish jarayoni va xususiyatlarini tahlil qilishni o'z ichiga oladi. Bu uning rivojlanishining tarixiy muammolarni o‘z ichiga qamrab olgan majmua hisoblanadi. Ularning batafsil tahlili pedagogika fanlariga oid ixtiyoriy sohaning ilmiy tadqiqotlari nazariy metodologik darajasini mukammallashtiradi. Odamning kasbiy va aqliy kamolotida muhim ko‘rsatkichga aylanadi. Bularning bari qiyosiy pedagogikaga ham to‘la aloqador hisoblanadi. Qiyosiy pedagogika tahliliga metodologik yondashuvlar majmuini hisobga olgan holda biz uning besh taraqqiyot bosqichini ajratamiz: ilmiydan oldingi bosqich, paydo bo’lish bosqichi, rivojlanish bosqichi, inqiroz bosqichi, integratsiya bosqichi.

1. 
   bosqich (ilmiydan oldingi) – qadimgi davrlardan XIX asrgacha.
   
2. 
   bosqich (paydo bo‘lish) – XIX asr oxiridan XX asr boshlarigacha.
   
3. 
   bosqich (rivojlanish) – XX asr boshlaridan XX asrning 60-yillarigacha.
   
4. 
   bosqich (inqiroz) – XX asrning 60-yillaridan 80-yillarigacha.
   

5-bosqich (integratsiya) – o‘tgan asrning 80-yillaridan hozirgacha bo‘lgan davr.
Qiyosiy pedagogika taraqqiyotining birinchi bosqichi – qadimgi davrlardan XIX arsgacha.
Bu davr qiyosiy-pedagogik tadqiqotlar rivojlanishining boshlang‘ich bosqichi hisoblanadi. Yoki bu davrni boshqacha qilib, falsafiy davr deb atash mumkin. Chunki barcha muammolar falsafa fani doirasida ko‘rilgan. Turli mamlakatlarda ta‘lim-tarbiya masalalari, ya‘ni―ular qanday o‘qitadilar? degan savol qadim davrlardanoq ko‘pchilikni qiziqtirib kelgan. Ko‘pgina davlatlar o‘z bolalarini, yosh avlodni tarbiyalash uchun qo‘shni davlatlarning tajribalarini ham qo‘llaganlar. Masalan, qadimgi grek faylasufi Platon spartaliklarning tarbiya metodlarini o‘z vatani Afina maktablarida qo‘llash imkoniyatlarini ochib bergan. Qadimgi Rim tarixchisi Tastit esa o‘zining―Nemislarning kelib chiqishi va Germaniyaning joylashgan o‘rni deb nomlangan asarida o‘sha vaqtlardagi nemis qabilalarida bolalar va yoshlar tarbiyasining o‘ziga xos jihatlarini bayon etadi. Qadimgi yunon tarixchisi Gerodotning ―Tarix kitobida qadimgi forslar, saklar, massagetlarning ta‘lim-tarbiyaviy qarashlariga oid muhim ma‘lumotlar berilgan. Bunda forslarning eng sharaflaydigan narsasi jasurlik ekanligi, shunga ko‘ra ular oilada ko‘p o‘g‘illarning bo‘lishidan faxrlanishlari va o‘g‘il bolalar tarbiyasiga alohida e‘tibor berilishini ta‘kidlaydi. Faylasuf forslarning zodagon yoshlari tarbiyasi xususiyatlarini tasvirlar ekan, yunon yoshlarini tarbiyalashning o‘ziga xos xususiyatlarini shakllantirishda ulardan o‘rnak olishni maslahat beradi.
Ammo bular qisqa va unchalik dalillanmagan kuzatishlar bo‘lib, etnografik yoki tarixiy xotiralarda izini qoldirgan xolos. Shuning uchun bunday kuzatishlarni o‘sha davrga xos bo‘lgan ilmiy tasavvurlar doirasiga kiritish qiyin. Deyarli dunyoning barcha faylasuflarini yosh avlod tarbiyasi qiziqtirgan va bu to‘g‘risidagi o‘z qarashlarini ular qo‘shni davlat urf-odatlari va an‘analarini taqqoslagan holda bayon etganlar. Ularning ba‘zilari bevosita ta‘lim-tarbiya ishiga ishtirok etganlar. Masalan, Djon Lokk (Angliya) yoki Konfustiy (Xitoy).
Sharq Uyg‘onish davri yirik mutafakkiri Abu Nasr Forobiy o‘zining―Fozil odamlar shahri nomli asarida ta‘lim–tarbiyaga, inson kamolotiga munosabat nuqtai nazaridan ikki xil shahar yoki mamlakat–fozil hamda johil odamlar shahrini o‘zaro qiyoslaydi. Ta‘lim-tarbiya borasidagi eng nodir va qimmatli tajribalarni―Fozil shahar‖ timsolida ko‘rsatsa, ta‘lim-tarbiya borasidagi eng nomaqbul va xunuk hodisalarni (didaktogeniya) ―Johil odamlar shahri misolida ko‘rsatadi. Yusuf Xos Hojibning ―Qutadg‘u bilig asari ham komil inson tarbiyasi to‘g‘risidagi eng qimmatli qadriyatlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Alisher Navoiyning ―Mahbub ul-qulub asarida ham ta‘lim, tarbiya, mudarris, dars, komillik, ilm, kasb-hunar to‘g‘risigi g‘oyalar bayon etiladi. Bunda mudarris va shogird munosabatlari odobi to‘g‘risida qimmatli ma‘lumotlar keltiriladi.
O‘rta asrlarda G‘arbiy Yevropadagi madaniy vaziyat ta‘lim-tarbiya sohasining xalqaro qiyoslashga qiziqishini muvofiqlashtirmagan edi. Ming yillar davomida ta‘limda ham boshqa madaniy sohalar kabi cherkov yakka hokimligi mavjud bo‘lib, o‘qitishning asosiy tili hisoblangan. Buning natijasida turli mamlakatlarda o‘quv muassasalari tashkil qilinishi; ta‘lim maqsadi, metodi va mazmuniga ko‘ra o‘xshash, bir-biridan deyarli farqlanmagan.
So‘nggi o‘rta asrlarda Yevropa millatlar shakllanish jarayonini boshdan kechirdi. XVIII asrga kelib bir qadar rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon o‘z yakuniga yetdi. Milliy birlik hayotning turli sohalarga va xalqlarning milliy o‘zligiga ijobiy ta‘sir qildi. O‘z navbatida bu ta‘sir madaniyat va ta‘lim sohasida ham kuchli namoyon bo‘ldi. Milliy tillar uzluksiz ravishda lotin tilini siqib chiqara boshladi. Har bir mamlakatning o‘quv muassasalari o‘zining milliy xususiyatlarini shakllantira boshladi va cherkovga tobeligi ancha susaydi.
O‘rta asrlarda Yevropaning ko‘plab mamlakatlarida qo‘shni mamlakatlarda ta‘lim tizimi tashkil qilinishi bilan tanishish ehtiyoji kuchaydi. Turli davlatlardagi ta‘lim-tarbiya tizimi to‘g‘risidagi qiyosiy tahlil namunalarini Ya.A.Komenskiy va boshqa mashhur pedagoglarning asarlarida ham ko‘rish mumkin. Boshlang‘ich maktabdan universitetgacha bo‘lgan ta‘lim tizimining uzluksiz strukturasi va tamoyillarini ishlab chiqishda Ya.A.Komenskiy Chexiya, Vengriya, Gollandiya, Shvetsiya kabi mamlakatlar tajribasiga ko‘p marta murojaat qiladi. Shuningdek, badiiy-falsafiy asarlarda ham qiziqarli ma‘lumotlarni uchratish mumkin. M.Moten (Fransiya) yoki Chesterfeld (Angliya) shular jumlasidan. M.Monten o‘zining ’’Tajribalar’’ deb nomlangan asarida Uyg‘onish davrida Fransiyadagi ta‘lim- tarbiyaning o‘ziga xos jihatlari to‘g‘risida ma‘lumot beradi. Uning bola shaxsini har tomonlama shakllanishida tarbiyaning va rivojlantiruvchi ta‘lim muhitining roli to‘g‘risidagi qarashlari keyinchalik, D.Lokk va J.J.Russo singari pedagogika fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan mutafakkirlarning pedagogik qarashlariga o‘z ta‘sirini o‘tkazdi.
1641 yilda ingliz milliy ta‘lim tizimini shakllantirishda uning bilimlaridan foydalanish uchun Londonga taklif qilinadi. Yirik mashina sanoati yaratilish davrida bolalarga maktab ta‘limi berish keng tus oldi. Kasbiy ta‘lim shakllanishiga dastlabki qadamlar qo‘yildi. Qator mamlakatlarda davlat ta‘lim tizimi asoslari yuzaga kela boshladi. Yevropa pedagogik tafakkuri evolyutsiya bosqichlarida XVIII asr oxiri XIX asr boshlari juda muhim davr hisoblanadi. Bu esa, xorijiy pedagogik tajriba va uni milliy ta‘lim muammolariga qiyoslashga qiziqishni kuchaytirdi. Shu tarzda yangi ilmiy yo‘nalish-qiyosiy pedagogika yuzaga kelishi uchun obyektiv manbalar hosil bo‘la boshladi. Bu ilmiy yo‘nalish ta‘lim-tarbiya‘ni xalqaro qiyoslab o‘rganishga ixtisoslashishi ko‘zda tutilgan edi.
Bu g‘oyalar pedagogik fikr taraqqiyotiga katta ta‘sir o‘tkazgan bo‘lsada, biz ularda qiyosiy pedagogikaning ilmiy asoslanganligini ko‘rmaymiz. Qiyosiy pedagogika fan sifatida XIX asrda shakllana boshladiki, bunga qator ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy va madaniy shart-sharoitlar ta‘sir ko‘rsatdi.